Η επιθετικότητα στην παιδική και την εφηβική ηλικία είναι ένα φαινόμενο παγκόσμιο.
Υπάρχει από τότε που υπάρχει ο άνθρωπος και εκδηλώνεται με διάφορους τρόπους, ανάλογα με την ηλικία, τα κίνητρα και το σκοπό που επιδιώκει.
Κάθε επιθετική συμπεριφορά συνδέεται με κάποιο κίνητρο, υποκρύπτει κάποιο σκοπό και συνοδεύεται από συγκεκριμένα συναισθήματα.
Άλλοτε είναι απρόσωπη και αποσκοπεί στην διεκδίκηση ενός αντικειμένου, μιας θέσης κλπ ή απευθύνεται σε υποκατάστατα.
Ένα παιδί π.χ. επιτίθεται και σπρώχνει τον συμμαθητή ή τον αδελφό του για να πάρει το παιγνίδι που διεκδικεί ή για να καθίσει στη θέση που θέλει κλπ.
Ένα άλλο παιδί αντί να βρίσει τον Γιάννη του σκίζει το βιβλίο του. αντί να βρίσει τον γείτονα που το πρόσβαλε του γρατζουνά το αυτοκίνητό του κ.τ.ό.
Η συμπεριφορά αυτή παρατηρείται κυρίως στις μικρές ηλικίες.
Άλλοτε απευθύνεται σε πρόσωπα και εκδηλώνεται με λεκτικούς χαρακτηρισμούς ή σωματική βία.
Η συμπεριφορά αυτή παρατηρείται περισσότερο στις μεγαλύτερες ηλικίες. Σε κάθε περίπτωση η επιθετική συμπεριφορά εμπεριέχει εχθρική διάθεση και συνοδεύεται από αρνητικά συναισθήματα, θυμό και εκδίκηση. Η συχνότητα και η ένταση της επιθετικής συμπεριφοράς είναι μεγαλύτερη στα αγόρια σε σύγκριση με τα κορίτσια και μειώνεται με την πάροδο της ηλικίας.
Πολλές συζητήσεις έχουν γίνει μεταξύ ψυχολόγων, κοινωνιολόγων και παιδαγωγών, προκειμένου να απαντηθεί το ερώτημα:
«Γιατί τα παιδιά εκδηλώνουν επιθετική συμπεριφορά;»
Κατά καιρούς έχουν διατυπωθεί διάφορες θεωρίες από τις οποίες επικρατέστερες είναι:
-
Η παιδική επιθετικότητα είναι μια εγγενής βιολογική ορμή (Freud, Lorens). Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή το παιδί επιτίθεται για να αντιμετωπίσει τους κινδύνους που το περιτριγυρίζουν και να διασφαλίσει την επιβίωσή του.
-
Η παιδική επιθετικότητα είναι προϊόν μάθησης (Walters, Bandura). Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή το παιδί βλέπει άλλα παιδιά ή ενήλικες, όπως είναι πρόσωπα που αποτελούν για το παιδί πρότυπα (π.χ. γονείς, εκπαιδευτικοί, ήρωες των σήριαλ κ.α.), που συμπεριφέρονται με επιθετικότητα και μαθαίνει να συμπεριφέρεται και αυτό με τον ίδιο τρόπο (κοινωνική / μιμητική μάθηση).
-
Η παιδική επιθετικότητα είναι προϊόν των αλληλεπιδράσεων με τους παράγοντες του περιβάλλοντος σε συνδυασμό με τα ατομικά χαρακτηριστικά του παιδιού (Χρηστάκης, 2001). Αυτό σημαίνει ότι σε μερικά παιδιά μπορεί να υπάρχει η τάση για επιθετική συμπεριφορά, αλλά ανάλογα με τις επιδράσεις που δέχονται από το περιβάλλον τους (οικογενειακό, σχολικό, κοινωνικό), η τάση αυτή εκδηλώνεται ή περιθωριοποιείται.
Αν επιχειρήσουμε με βάση την παραδοχή αυτή να ερμηνεύσουμε την παιδική επιθετικότητα, τότε μπορούμε να διακρίνουμε τις ακόλουθες περιπτώσεις :
1. Επιθετική συμπεριφορά την οποία εκδηλώνουν τα παιδιά στο σπίτι.
Η συμπεριφορά αυτή έχει σχέση με τους χειρισμούς που δέχεται το παιδί από τους γονείς και οφείλεται κυρίως (Παρασκευόπουλος Ι., 1985):
-
α. Στις συγκρούσεις του παιδιού με τους γονείς για θέματα καθημερινής φροντίδας (20%). Π.χ. το παιδί αρνείται να φάει το φαγητό του ή να πλυθεί ή να διαβάσει κλπ και η μαμά επιμένει. Μετά από λίγο δημιουργείται ένταση και το παιδί εκδηλώνει επιθετική συμπεριφορά.
-
β. Στις συγκρούσεις του παιδιού με τους γονείς για απαγορεύσεις (20%). Π.χ. το παιδί θέλει να παίξει ή να πάει κινηματογράφο με τους φίλους του κλπ, ενώ οι γονείς το απαγορεύουν. Τότε συχνά, αν δεν γίνει ήρεμη συζήτηση, ώστε το παιδί να καταλάβει γιατί οι γονείς το απαγορεύουν, να λογικοποιήσει και να αποδεχτεί την απαγόρευση, δημιουργείται ένταση και ακολουθεί εκδήλωση επιθετικής συμπεριφοράς από το παιδί.
-
γ. Στα προβλήματα διαπροσωπικών σχέσεων μεταξύ των παιδιών και των γονέων (30%). Μερικά παιδιά εξ ιδιοσυγκρασίας είναι 'δύσκολα'. Είναι ατίθασα, απείθαρχα, ζωηρά, κάνουν ζημιές κλπ.Όλα αυτά προκαλούν εντάσεις, διαταράσσουν τη σχέση παιδιών / γονέων και οδηγούν σε εκδηλώσεις επιθετικής συμπεριφοράς των παιδιών.
2. Επιθετική συμπεριφορά που εκδηλώνεται στο σχολείο ή σε άλλους χώρους και έχει σχέση με:
-
α. Τις αλληλεπιδράσεις των παιδιών μεταξύ τους. Ο Αντώνης, για παράδειγμα, λέει ότι δέρνει τα άλλα παιδιά γιατί τον ενοχλούν και τον προκαλούν με τα αστεία τους. Ανεξάρτητα από το πώς κρίνουμε εμείς τη αιτιολόγηση αυτή, για τον Αντώνη είναι επαρκής δικαιολογία.
-
β. Τις πιέσεις, το άγχος και την αγωνία που μερικά παιδιά εισπράττουν από το πρόγραμμα και τον τρόπο λειτουργίας του σχολείου γενικά. Τα παιδιά π.χ. με μαθησιακές δυσκολίες περνούν καθημερινά μια δοκιμασία στο σχολείο, που συνοδεύεται από άγχος, ανησυχία και αγωνία. Η δοκιμασία αυτή συχνά συνεχίζεται στο σπίτι όπου πρέπει να κάμουν τις σχολικές τους εργασίες. Αν οι γονείς επιμένουν με καταπίεση αυτή κάνει τα παιδιά ευερέθιστα, ευάλωτα και τότε εύκολα μπορούν να εκδηλώνουν επιθετικότητα.
-
γ. Την αγωγή που δέχονται από τους γονείς. Ο Γιώργος π.χ. εκδηλώνει συχνά επιθετική συμπεριφορά προς τους δασκάλους του και τους συμμαθητές του, γιατί η μητέρα του τον θέλει "νταή" και "ατσίδα" και του λέει ότι κάθε φορά που θα τον ενοχλεί οποιοσδήποτε, είτε εκπαιδευτικός είτε μαθητής θα την παίρνει τηλέφωνο κι εκείνη θα έρχεται "να καθαρίζει". Η συμπεριφορά αυτή του Γιώργο είναι προϊόν της αγωγής που δέχεται ή τουλάχιστον ευνοείται από τη μητέρα του.
-
δ. Τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης (ΜΜΕ). Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι τα ΜΜΕ και ιδιαίτερα η τηλεόραση, παγκόσμια και στην Ελλάδα, προβάλλουν αρνητικά κοινωνικά πρότυπα και καθοδηγούν τα παιδιά σε επιθετικές συμπεριφορές.
Έρευνα του Υπουργείου Παιδεία των ΗΠΑ έδειξε ότι το αμερικανόπουλο βλέπει στην τηλεόραση κάθε 24ωρο περίπου 237 σκηνές βίας και επιθετικότητας. (Kirk, Gallagher κ.ά, 2003). Τα ζωντανά παιγνίδια που βλέπουν τα παιδιά μας στην ελληνική τηλεόραση αποτελούνται από έντεχνα συγκροτημένες ομάδες "ανθρώπων", με μόνο στόχο την αλληλοεξόντωση με κάθε τρόπο, που δεν θυμίζει σε καμιά περίπτωση κοινωνικές αξίες ή κανόνες ανθρώπινης κοινωνίας.
Αν δεχτούμε ότι οι όροι του παιγνιδιού για την επιβίωση παγκόσμια γίνονται όλο και πιο σκληροί και απάνθρωποι, τότε πρέπει να αναμένουμε και διόγκωση των προβλημάτων επιθετικής συμπεριφοράς από τις μικρές ηλικίες.
Πρέπει, λοιπόν, να ανησυχούμε για το μέλλον των παιδιών μας και να σκεφτούμε τι μπορούμε να κάνουμε γι' αυτά.
Όσο κι αν φαίνεται δύσκολος ο ρόλος των γονέων, μπορούν να επηρεάσουν θετικά τις συμπεριφορές των παιδιών τους αν:
1. Συστηματικά παρατηρούν, ελέγχουν, αναλύουν, ερμηνεύουν την επιθετική συμπεριφορά των παιδιών τους, με βάση τα ακόλουθα ερωτήματα:
-
Γιατί το παιδί μου συμπεριφέρεται επιθετικά;
-
Πότε εκδηλώνει αυτή τη συμπεριφορά και πότε όχι ;
-
Ποιοι παράγοντες επηρεάζουν το παιδί για να εκδηλώνει τη επιθετική
-
Μήπως πρέπει να αλλάξω εγώ κάτι στη στάση μου και στη συμπεριφορά μου απέναντί του
· Τι άλλο μπορώ να κάμω για να βοηθήσω το παιδί μου να αλλάξει τη συμπεριφορά του και να πάει καλύτερα;
2. Φροντίζουν να έχουν με τα παιδιά τους καλή σχέση, τους ικανοποιούν τις ανάγκες και τις επιθυμίες τους με μέτρο και αποφεύγουν με επιμέλεια να κάνουν πράγματα που ενοχλούν τα παιδιά και προκαλούν εντάσεις και επιθετική συμπεριφορά.
3. Διατηρούν μόνιμη ενδοοικογενειακή γαλήνη, και κλίμα ισοτιμίας, δημοκρατίας, κατανόησης και ασφάλειας.
Αν οι γονείς κάνουν όλα αυτά, αλλά η επιθετική συμπεριφορά του παιδιού, μετά από έναν εύλογο χρόνο δύο τριών - μηνών, επιμένει και δεν βελτιώνεται, τότε είναι καλό να συνεργαστούν με τους εκπαιδευτικούς του παιδιού και τους άλλους ειδικούς επιστήμονες του σχολείου.
Του Κώστα Γ. Χρηστάκη
