Μπορούμε να αντιμετωπίσουμε τη ζωή χωρίς όραση ή ακοή — μερικές φορές, μάλιστα, σε ακραίες περιπτώσεις, χωρίς και τα δυο. Ωστόσο, ένας άνθρωπος χωρίς μνημονικό δε θα μπορούσε να ζήσει σχεδόν καθόλου, τουλάχιστο με την ουσιαστική έννοια του όρου. Δε θα μπορούσε να μάθει τίποτα ούτε να προοδεύσει σε οποιονδήποτε τομέα, αλλά θα ζούσε για πάντα σε νηπιακή κατάσταση, μόνιμα εξαρτημένος από τους άλλους.
Όμως, όταν μιλάμε για τη μνήμη, τι ακριβώς εννοούμε;
Όμως, όταν μιλάμε για τη μνήμη, τι ακριβώς εννοούμε;
 |
| Babies' Short and Long-Term Memory |
Με τον όρο μνήμη, λοιπόν, εννοούμε τη διαδικασία με την οποία οι άνθρωποι αποθηκεύουν κάποιες πληροφορίες κι έπειτα, όποτε χρειαστεί, τις ανασύρουν στην επιφάνεια και τις χρησιμοποιούν. Στην πραγματικότητα, η λέξη "μνήμη" αναφέρεται σε δύο διαδικασίες και ένα γεγονός. Η μία διαδικασία είναι ότι πρώτα μαθαίνουμε κάτι, κι η δεύτερη ότι το θυμόμαστε. Το γεγονός είναι η αλλαγή που πραγματοποιείται στον εγκέφαλο, όταν μαθαίνουμε κάτι.
Παρά τα τόσα χρόνια πειραματισμού και μελέτης γύρω από την υφή του εγκεφάλου και τη συμπεριφορά ανθρώπων και ζώων, η αλλαγή αυτή εξακολουθεί να παραμένει ένα μυστήριο: ακόμα δεν ξέρουμε τι συμβαίνει μέσα σ' έναν άνθρωπο όταν ξυπνούν οι αναμνήσεις, ή όταν θυμάται κάποιο συγκεκριμένο γεγονός. Ωστόσο, γνωρίζουμε αρκετά πράγματα για τις διαδικασίες της μάθησης και του μνημονικού. Γνωρίζουμε, λόγου χάρη, πως η επανάληψη βοηθάει τους ανθρώπους να θυμούνται. Επίσης, γνωρίζουμε τη διαφορά ανάμεσα στην "αναγνώριση" και τη "θύμηση". Η αναγνώριση (το γεγονός, δηλαδή, ότι θυμόμαστε κάτι όταν το βλέπουμε, το ακούμε, το αγγίζουμε, το μυρίζουμε ή το γευόμαστε) είναι απείρως ευκολότερη από τη θύμηση (να θυμόμαστε, δηλαδή, κάτι, χωρίς να υπάρχει οποιοσδήποτε υπαρκτός, απτός ερεθισμός).
Η ανάπτυξη της μνήμης
Πότε αρχίζει να αναπτύσσεται η μνήμη στα μωρά; Είναι ολοφάνερο πως ακόμα και πολύ μικρά μωρά, έχουν τη δύναμη της αναγνώρισης.
Παρά τα τόσα χρόνια πειραματισμού και μελέτης γύρω από την υφή του εγκεφάλου και τη συμπεριφορά ανθρώπων και ζώων, η αλλαγή αυτή εξακολουθεί να παραμένει ένα μυστήριο: ακόμα δεν ξέρουμε τι συμβαίνει μέσα σ' έναν άνθρωπο όταν ξυπνούν οι αναμνήσεις, ή όταν θυμάται κάποιο συγκεκριμένο γεγονός. Ωστόσο, γνωρίζουμε αρκετά πράγματα για τις διαδικασίες της μάθησης και του μνημονικού. Γνωρίζουμε, λόγου χάρη, πως η επανάληψη βοηθάει τους ανθρώπους να θυμούνται. Επίσης, γνωρίζουμε τη διαφορά ανάμεσα στην "αναγνώριση" και τη "θύμηση". Η αναγνώριση (το γεγονός, δηλαδή, ότι θυμόμαστε κάτι όταν το βλέπουμε, το ακούμε, το αγγίζουμε, το μυρίζουμε ή το γευόμαστε) είναι απείρως ευκολότερη από τη θύμηση (να θυμόμαστε, δηλαδή, κάτι, χωρίς να υπάρχει οποιοσδήποτε υπαρκτός, απτός ερεθισμός).
Η ανάπτυξη της μνήμης
Πότε αρχίζει να αναπτύσσεται η μνήμη στα μωρά; Είναι ολοφάνερο πως ακόμα και πολύ μικρά μωρά, έχουν τη δύναμη της αναγνώρισης. Πειράματα έδειξαν ότι μωρά που δεν έχουν ακόμα συμπληρώσει μια εβδομάδα ζωής, αναγνωρίζουν τη φωνή της μητέρας τους και τη μυρωδιά από το γάλα της. Μελέτες σε λίγο μεγαλύτερα μωρά, έδειξαν ότι στους δύο μήνες τα μωρά έχουν αναπτύξει αξιόλογη ικανότητα να θυμούνται όσα έμαθαν, ενώ στους τρεις μήνες θυμούνται για πολύ περισσότερο χρόνο.
Σε μια μελέτη μωρών ηλικίας από δύο έως τεσσάρων μηνών, πάνω από την κούνια κάθε μωρού κρέμασαν ένα κινητό παιχνιδάκι και το συνέδεσαν ύστερα, με μια κορδέλα, από το ένα πόδι του μωρού. Ακόμα και τα πιο μικρά μωρά, σύντομα έμαθαν πως μόλις κλοτσούσαν, το παιχνιδάκι κινιόταν.
Στη συνέχεια, οι ερευνητές απομάκρυναν το παιχνίδι. Λίγο αργότερα το κρέμασαν πάλι πάνω από την κούνια του μωρού και περίμεναν να δουν αν το μωρό θα κλοτσούσε, με τρόπο που θα έδειχνε πως αναγνώριζε το παιχνίδι κι ότι θυμόταν τι έπρεπε να κάνει για να το κινήσει. Ανακάλυψαν ότι στους δύο μήνες, τα μωρά θυμούνταν για μια περίοδο τριών ημερών κι ότι σε ηλικία τριών μηνών, θυμούνταν για μια εβδομάδα.
Οι ερευνητές προχώρησαν ακόμα περισσότερο, με ένα πείραμα που τα αποτελέσματα του θα αποκάλυπταν κι άλλα πράγματα για τις ικανότητες των μωρών. Μωρά δύο μηνών, αφού έμαθαν πρώτα την κίνηση της κλοτσιάς, έμειναν "ελεύθερα" για δεκαοχτώ ημέρες κι ύστερα συνδέθηκαν ξανά με το παιχνίδι. Στην αρχή, δεν αντέδρασαν καθόλου. Κάποιος κίνησε από πάνω τους το παιχνίδι και τότε, μετά από μερικές στιγμές, άρχισαν να κλοτσούν με δύναμη και ενθουσιασμό. Οι αναμνήσεις υπήρχαν, αλλά τα μωρά χρειάζονταν κάποια υπενθύμιση για να τις ανακαλέσουν.
Και οι γονείς έχουν αναφέρει πολλά παραδείγματα, συμπεριφοράς των μωρών τους, που μοιάζουν να υποδηλώνουν ότι τα μωρά θυμούνται ορισμένα περιστατικά του παρελθόντος. Φαίνεται πως τα μωρά έχουν πλουσιότερες αναμνήσεις μέσα στο περιβάλλον του σπιτιού τους απ' αυτές που δείχνουν στο εργαστήριο, κι αυτό δεν είναι διόλου παράξενο. Μωρά ηλικίας από εφτά μέχρι έντεκα μηνών, θυμούνται την ώρα του φαγητού τους, τη διαδικασία του μπάνιου και του ύπνου, τα αγαπημένα τους παραμύθια, ακόμα και μερικά παιχνίδια.
Σε ηλικία οχτώ μηνών, το μωρό δείχνει ότι θυμάται κάπως ένα αντικείμενο που ούτε το βλέπει ούτε το αγγίζει — μπορεί να αναζητάει, λόγου χάρη, κάποιο χαμένο παιχνίδι στο σημείο που το φυλάει συνήθως η μητέρα του. Εννέα μηνών, δείχνει πια αδιαμφισβήτητα να θυμάται πως όταν έρχεται η μπέιμπι-σίτερ φεύγουν οι γονείς του, ή ότι την τελευταία φορά που επισκέφθηκε τον παιδίατρο γνώρισε κάποια οδυνηρή εμπειρία.
Τι είναι αυτό που βοηθάει τα μωρά να θυμούνται
Φυσικά, στα περισσότερα μωρά που ζουν μια φυσιολογική ζωή, η μνήμη αναπτύσσεται χωρίς να έχει ανάγκη κάποιας συγκεκριμένης στρατηγικής από μέρους των γονιών. Ωστόσο, θα ήταν ενδιαφέρον να παρατηρήσετε ποια πράγματα κυρίως θυμάται το μωρό σας, και τι είναι αυτό που το βοηθάει να θυμάται.
Κάτι που βοηθάει πολύ τα παιδιά να θυμούνται - όπως όλους μας άλλωστε - είναι η επανάληψη. Ακούν πολλές φορές συνέχεια το όνομα τους κι έτσι μαθαίνουν να το αναγνωρίζουν.
Ευκολότερα θυμούνται τα μωρά κάτι με το οποίο έρχονται σε σωματική επαφή, παρά κάτι που παρατηρούν από μακριά και παθητικά. Επιπλέον, πιο εύκολα εντυπώνεται στη μνήμη τους ένα αντικείμενο ή μια εμπειρία που το βιώνουν με περισσότερες από μία αισθήσεις, παρά εκείνο που το προσεγγίζουν με μια μονάχα αίσθηση. Έτσι, καλύτερα θυμούνται τα μωρά όσα μπορούν να αγγίζουν και να βλέπουν ταυτόχρονα, παρά κάτι που μόνο βλέπουν —αν μπορούν να το ακούνε κιόλας, είναι ακόμα πιο βέβαιο ότι θα το θυμούνται.
Μωρά και νήπια διευκολύνονται ακόμα περισσότερο, όταν μπορούν να φτιάξουν ένα νοερό χάρτη στον οποίο εντοπίζεται το γεγονός ή η πράξη. Μέσα στη γνώριμη ρουτίνα του σπιτιού, θα θυμούνται το μπάνιο ή την κούνια τους, καθώς και τα παιχνίδια ή τις δραστηριότητες που συνοδεύουν την ώρα του μπάνιου ή του ύπνου. Για να ανακεφαλαιώσουμε: στα μωρά, όπως και στους ενήλικες, η μνήμη δεν μπορεί να ερευνηθεί απομονωμένη από άλλες φυσικές λειτουργίες. Υπάρχει αλληλεπίδραση ανάμεσα σ' αυτό που έγινε, σ' αυτό που κατάλαβε το μωρό και σ' αυτό που θεώρησε σημαντικό και ενδιαφέρον.
mother .gr
Πηγή της πηγής: Η ανάπτυξη του παιδιού σας, από τη γέννηση μέχρι την εφηβεία, Εκδόσεις ΚονιδάρηΣε μια μελέτη μωρών ηλικίας από δύο έως τεσσάρων μηνών, πάνω από την κούνια κάθε μωρού κρέμασαν ένα κινητό παιχνιδάκι και το συνέδεσαν ύστερα, με μια κορδέλα, από το ένα πόδι του μωρού. Ακόμα και τα πιο μικρά μωρά, σύντομα έμαθαν πως μόλις κλοτσούσαν, το παιχνιδάκι κινιόταν.
Στη συνέχεια, οι ερευνητές απομάκρυναν το παιχνίδι. Λίγο αργότερα το κρέμασαν πάλι πάνω από την κούνια του μωρού και περίμεναν να δουν αν το μωρό θα κλοτσούσε, με τρόπο που θα έδειχνε πως αναγνώριζε το παιχνίδι κι ότι θυμόταν τι έπρεπε να κάνει για να το κινήσει. Ανακάλυψαν ότι στους δύο μήνες, τα μωρά θυμούνταν για μια περίοδο τριών ημερών κι ότι σε ηλικία τριών μηνών, θυμούνταν για μια εβδομάδα.
Οι ερευνητές προχώρησαν ακόμα περισσότερο, με ένα πείραμα που τα αποτελέσματα του θα αποκάλυπταν κι άλλα πράγματα για τις ικανότητες των μωρών. Μωρά δύο μηνών, αφού έμαθαν πρώτα την κίνηση της κλοτσιάς, έμειναν "ελεύθερα" για δεκαοχτώ ημέρες κι ύστερα συνδέθηκαν ξανά με το παιχνίδι. Στην αρχή, δεν αντέδρασαν καθόλου. Κάποιος κίνησε από πάνω τους το παιχνίδι και τότε, μετά από μερικές στιγμές, άρχισαν να κλοτσούν με δύναμη και ενθουσιασμό. Οι αναμνήσεις υπήρχαν, αλλά τα μωρά χρειάζονταν κάποια υπενθύμιση για να τις ανακαλέσουν.
Και οι γονείς έχουν αναφέρει πολλά παραδείγματα, συμπεριφοράς των μωρών τους, που μοιάζουν να υποδηλώνουν ότι τα μωρά θυμούνται ορισμένα περιστατικά του παρελθόντος. Φαίνεται πως τα μωρά έχουν πλουσιότερες αναμνήσεις μέσα στο περιβάλλον του σπιτιού τους απ' αυτές που δείχνουν στο εργαστήριο, κι αυτό δεν είναι διόλου παράξενο. Μωρά ηλικίας από εφτά μέχρι έντεκα μηνών, θυμούνται την ώρα του φαγητού τους, τη διαδικασία του μπάνιου και του ύπνου, τα αγαπημένα τους παραμύθια, ακόμα και μερικά παιχνίδια.
Σε ηλικία οχτώ μηνών, το μωρό δείχνει ότι θυμάται κάπως ένα αντικείμενο που ούτε το βλέπει ούτε το αγγίζει — μπορεί να αναζητάει, λόγου χάρη, κάποιο χαμένο παιχνίδι στο σημείο που το φυλάει συνήθως η μητέρα του. Εννέα μηνών, δείχνει πια αδιαμφισβήτητα να θυμάται πως όταν έρχεται η μπέιμπι-σίτερ φεύγουν οι γονείς του, ή ότι την τελευταία φορά που επισκέφθηκε τον παιδίατρο γνώρισε κάποια οδυνηρή εμπειρία.
Τι είναι αυτό που βοηθάει τα μωρά να θυμούνται
Φυσικά, στα περισσότερα μωρά που ζουν μια φυσιολογική ζωή, η μνήμη αναπτύσσεται χωρίς να έχει ανάγκη κάποιας συγκεκριμένης στρατηγικής από μέρους των γονιών. Ωστόσο, θα ήταν ενδιαφέρον να παρατηρήσετε ποια πράγματα κυρίως θυμάται το μωρό σας, και τι είναι αυτό που το βοηθάει να θυμάται.Κάτι που βοηθάει πολύ τα παιδιά να θυμούνται - όπως όλους μας άλλωστε - είναι η επανάληψη. Ακούν πολλές φορές συνέχεια το όνομα τους κι έτσι μαθαίνουν να το αναγνωρίζουν.
Ευκολότερα θυμούνται τα μωρά κάτι με το οποίο έρχονται σε σωματική επαφή, παρά κάτι που παρατηρούν από μακριά και παθητικά. Επιπλέον, πιο εύκολα εντυπώνεται στη μνήμη τους ένα αντικείμενο ή μια εμπειρία που το βιώνουν με περισσότερες από μία αισθήσεις, παρά εκείνο που το προσεγγίζουν με μια μονάχα αίσθηση. Έτσι, καλύτερα θυμούνται τα μωρά όσα μπορούν να αγγίζουν και να βλέπουν ταυτόχρονα, παρά κάτι που μόνο βλέπουν —αν μπορούν να το ακούνε κιόλας, είναι ακόμα πιο βέβαιο ότι θα το θυμούνται.
Μωρά και νήπια διευκολύνονται ακόμα περισσότερο, όταν μπορούν να φτιάξουν ένα νοερό χάρτη στον οποίο εντοπίζεται το γεγονός ή η πράξη. Μέσα στη γνώριμη ρουτίνα του σπιτιού, θα θυμούνται το μπάνιο ή την κούνια τους, καθώς και τα παιχνίδια ή τις δραστηριότητες που συνοδεύουν την ώρα του μπάνιου ή του ύπνου. Για να ανακεφαλαιώσουμε: στα μωρά, όπως και στους ενήλικες, η μνήμη δεν μπορεί να ερευνηθεί απομονωμένη από άλλες φυσικές λειτουργίες. Υπάρχει αλληλεπίδραση ανάμεσα σ' αυτό που έγινε, σ' αυτό που κατάλαβε το μωρό και σ' αυτό που θεώρησε σημαντικό και ενδιαφέρον.
mother .gr
Παιδικές αναμνήσεις Τα πρώτα τρία χρόνια της ζωής τους, τα παιδιά αναπτύσσονται με πολύ γρήγορους ρυθμούς, δέχονται πολλές πληροφορίες και μαθαίνουν πολλά πράγματα αλλά έρευνες δείχνουν πως από αυτά τα χρόνια τα παιδιά δεν έχουν αναμνήσεις.
Δηλαδή μεγαλώνοντας δεν θα θυμούνται από αυτή την ηλικία τα δώρα των γενεθλίων, τις οικογενειακές διακοπές και άλλα γεγονότα.
Πως και σε ποια ηλικία λοιπόν διαμορφώνεται η μνήμη των παιδιών;
Ο εγκέφαλος των μικρών παιδιών και συγκεκριμένα η μνήμη τους, είναι υπό συνεχή ανάπτυξη και δεν μπορεί να συγκριθεί με αυτή τον ενηλίκων. Από την ηλικία των 3 μηνών, ο άνθρωπος ξεκινά να «καταγράφει» γεγονότα όπως το άγγιγμα των γονιών ή άλλες εμπειρίες που του παρέχουν τρυφερότητα και προστασία, αλλά όχι με την έννοια της συνειδητής μνήμης-ανάμνησης για μεγάλο διάστημα.
Οι επιστήμονες συμφωνούν ότι τρεις είναι οι παράγοντες που συντελούν στην ανάπτυξη της μνήμης.
Οι επιστήμονες συμφωνούν ότι τρεις είναι οι παράγοντες που συντελούν στην ανάπτυξη της μνήμης.
1. Η ανάπτυξη του εγκέφαλου και η δυνατότητα του παιδιού να αποθηκεύει πληροφορίες.
2. Η μητρική γλώσσα η οποία είναι απαραίτητη για να εκφράσει το παιδί αυτό που θυμάται
3. Η ανάπτυξη του "Εγώ": Στην ηλικία μεταξύ 2 και 3 χρονών τα παιδιά συνειδητοποιούν ότι είναι αυτόνομα όντα και ότι ζουν τη δική τους ζωή με παρελθόν και παρόν. Τώρα που ξέρουν να βάλουν τα πράγματα σε έναν χρονικό άξονα, αρχίζουν να θυμούνται καλύτερα. Ανάπτυξη της μνήμης
Αμέσως μετά την γέννηση, το μωρό αναγνωρίζει τη φωνή της μητέρας του. Ένα παιδί που θηλάζει αναγνωρίζει την μυρωδιά της μέσα σε μία εβδομάδα. Μέσα σε τρεις μήνες αναγνωρίζει πρόσωπα, αγαπημένα παιχνίδια, ήχους κλπ. Παρόλο που το μωρό έχει την δυνατότητα να θυμάται αυτά τα πράγματα, δεν πρόκειται για απομνημόνευση γεγονότων η οποία σταδιακά εξελίσσεται. - Από ενός έτους τα μωρά αρχίζουν να θυμούνται άτομα που τα βλέπουν τουλάχιστον μια φορά την εβδομάδα. Επίσης θυμούνται την ακολουθία ορισμένων πραγμάτων και αρχίζουν να μιμούνται («εάν σπρώξω την μπάλα, αυτή θα κυλήσει»).
- Από τους 18 μήνες θυμούνται που βρίσκονται τα αγαπημένα τους παιχνίδια ή την γεύση του φαγητού που προτιμούν αλλά δεν μπορούν να θυμηθούν για παράδειγμα που άφησαν την προηγούμενη ημέρα κάτι.
- Στα δύο χρόνια τα παιδιά έχουν τη δυνατότητα να απομνημονεύσουν ορισμένα πράγματα που επαναλαμβάνονται στην καθημερινότητα τους αλλά όχι κάτι που άκουσαν ή είδαν για μία μόνο φορά. Η επανάληψη υποστηρίζει την απομνημόνευση. Επιστήμονες στο Harvard έχουν συμπεράνει ότι τα παιδιά σε αυλή την ηλικία μπορούν να θυμούνται κάτι για πολλούς μήνες το οποίο το έχουν δει σε επαναλαμβανόμενη βάση.
- Παιδιά στα τρία τους χρόνια μπορούν να θυμηθούν και αναπαράγουν γεγονότα που έγιναν στο παρελθόν (φυσικά δεν γνωρίζουν την χρονική στιγμή που έγινε αυτό το γεγονός, αλλά το θυμούνται αόριστα). Στα τέσσερα χρόνια μπορούν να θυμηθούν και να περιγράψουν κάποιο συμβάν της καθημερινής ζωής τους.
- Στα πέντε χρόνια του ένα παιδί μπορεί να ακολουθήσει ένα πρόγραμμα που αφορά στο πότε θα κάνουν κάτι. Φυσικά δεν πρέπει να δίνουμε μεγάλες «λίστες», αλλά μπορούμε μέσα στην ημέρα να ορίσουμε κάποια πράγματα και το παιδί να έχει την μνήμη και την συνείδηση να το πραγματοποιήσει. Ένα παιδί πέντε χρονών, ξέρει ότι καθημερινά θα πάει στο σχολείο, ότι το Σαββατοκύριακο θα χαρεί οικογενειακές βόλτες κ.ο.κ. Θυμάται να περιγράψει και συμβάντα από προηγούμενες ημέρες, ή να αναφέρει κάτι που πρόκειται να συμβεί, βάση του «προγράμματος» του.
- Τα… πρωτάκια θυμούνται μεν ότι πρέπει να διαβάσουν, να μελετήσουν για το σχολείο, αλλά αν δεν το έχουν σημειώσει (εάν δεν τους έχει δοθεί συγκεκριμένη γραπτή οδηγία από το δάσκαλο) δεν θα θυμούνται τι ακριβώς πρέπει να κάνουν.
Παρόλο που τα παιδιά δεν έχουν συνειδητές αναμνήσεις των πρώτων χρόνων της ζωής τους, οι πράξεις μας και τα γεγονότα που βιώνουν , καθορίζουν σημαντικά το υπόλοιπο της ζωής τους.
Μπορεί ένα συμβάν να μην αποτελεί ανάμνηση αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι αυτό το συμβάν δεν έχει θετική ή αρνητική επιρροή.
Μπορεί ένα συμβάν να μην αποτελεί ανάμνηση αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι αυτό το συμβάν δεν έχει θετική ή αρνητική επιρροή.
Σε κάθε περίπτωση είναι σημαντικό οι γονείς να συμβάλουν δίνοντας αίσθηση προστασίας, ασφάλειας, στοργής και αγάπης στο παιδί κατά την ανάπτυξη του άσχετα με το εάν δεν θα υπάρχει ανάμνηση γι’ αυτά τα πρώτα χρόνια της ζωής του.
- Δώστε στα παιδιά θετικά παραδείγματα και πράξεις να μιμούνται. Επιλέξτε να τους καθοδηγείτε για το σωστό και όχι για το «τι δεν πρέπει να κάνουν».
- Τα παιδιά δεν έχουν την αίσθηση του κινδύνου και μιμούνται κάθε μας πράξη. Μην τα αποθαρρύνετε αλλά εξηγήστε τους κινδύνους που υπάρχουν ενώ για παράδειγμα χρησιμοποιείτε το μαχαίρι, ανοίγετε ένα μπουκάλι ή χρησιμοποιείτε απορρυπαντικά για τον καθαρισμό του σπιτιού.
- Μην τους απαγορεύετε κάτι χωρίς λόγο, αλλά να τους εξηγείτε. Χρειάζεται να ξέρουν την αλήθεια, κάτι που σίγουρα «καταγράφεται» στην μνήμη τους και το «αποδεικνύουν» αργότερα με τις πράξεις τους.
- Τα παιδιά χρειάζονται επιβράβευση όταν θυμούνται κάτι. Μη συγκρίνετε τη μνήμη τους με αυτή των ενηλίκων. Είναι σημαντικό να ακούσουν «μπράβο που το θυμήθηκες» .
Τα πρώτα χρόνια της ανάπτυξης, τον κύριο ρόλο τον παίζει η οικογένεια, που αποτελεί πρότυπο για ένα παιδί. Ακόμη και εάν τα παιδιά δεν έχουν συνειδητές αναμνήσεις από τα πρώτα τους χρόνια, ασυνείδητες λειτουργίες «καταγράφονται» από τις αισθήσεις και έτσι αργότερα το μυαλό του παιδιού είναι έτοιμο να αποθηκεύσει γεγονότα της ζωής του.
