Σταύρωση, Ταφή και Ανάσταση στο έργο του Ρέμπραντ

Του Ξενοφώντα Παπαευθυμίου

μουσειολόγου - συντηρητή έργων τέχνης

Η θρησκευτική μας εικονογραφία είναι γεμάτη από σπουδαίες απεικονίσεις σκηνών από τα πάθη και την Ανάσταση του Χριστού, απεικονίσεις ιδιαίτερου "ύψους" και "μεγέθους", οι οποίες καταφέρνουν με μοναδικό ίσως τρόπο να αποδώσουν όχι μόνο την τραγικότητα αλλά και την εσωτερική διάσταση και αλήθεια αυτών των στιγμών.

Συνηθίζουμε να λέμε ότι μόνον η ανατολική ζωγραφική παράδοση καταφέρνει να αποδώσει την εσωτερικότητα και τον συμβολισμό αυτών των σκηνών χωρίς να καταφεύγει σε τεχνάσματα το οποία μας οδηγούν σε φυσιοκρατικές καταστάσεις, κάτι που συνήθως συμβαίνει στην δυτική τέχνη, η οποία προβάλλει κυρίως την ανθρώπινη και όχι την υπερβατική διάσταση.

Ένας από τους μεγάλους δασκάλους της δυτικοευρωπαϊκής παράδοσης που κατάφερε να προσδώσει μία ξεχωριστή διάσταση στις ιερές αυτές σκηνές, ξεφεύγοντας από την απλή εικονογραφική και διακοσμητική απόδοση πολλών άλλων ομότεχνών του, είναι ο Ολλανδός Ρέμπραντ φάν Ράϊν (16061669).

Ο Ρέμπραντ σηματοδότησε την τέχνη της εποχής του επηρεάζοντας σαφώς την εξέλιξη της ευρωπαϊκής τέχνης με τον ξεχωριστό τρόπο με τον οποίο χειρίστηκε το χρώμα και το φως μέσα στο έργο του, κάτι που του έδινε την δυνατότητα να διεισδύει στην ίδια την ουσία του θέματος και να ανακαλύπτει την βαθύτερη δομή και νόημά του, δημιουργώντας και εφαρμόζοντας τους δικούς του κανόνες και ευρήματα που προσέδιδαν σε αυτό μια ξεχωριστή ευαισθησία.

Ρεμπράντ Φαν Ράιν
Το στήσιμο του σταυρού (1633)
Πινακοθήκη Μονάχου

Με κύριο εργαλείο του το χρώμα, που κυμαινόταν από το αστραφτερό λευκό μέχρι τα βελούδινα καφέ και το μαύρο, κατάφερνε να δώσει έναν ξεχωριστό φωτισμό στο έργο του που λειτουργούσε σκηνογραφικά, αποδίδοντας έτσι τις έντονες συναισθηματικές καταστάσεις των θεμάτων του, καταφέρνοντας να δημιουργήσει άχρονες σκηνές, όπως θα τις χαρακτηρίζαμε και στην ανατολική παράδοση.

Τέτοια χαρακτηριστικά διακρίνουμε και στα έργα του Ρέμπραντ που βρίσκονται στην Πινακοθήκη του Μονάχου, μια σειρά ελαιογραφιών σε μουσαμά με στρογγυλεμένο το πάνω μέρος, από τις οποίες ξεχωρίζουμε το "Στήσιμο του Σταυρού", την "Ταφή" και την "Ανάσταση", τρία από το πιο σημαντικά θρησκευτικά έργο της δυτικής παράδοσης.

Στο "Στήσιμο του Σταυρού" κυριαρχεί το διαγώνιο μοτίβο του σταυρού που υψώνεται απότομα μέσα στον πλημμυρισμένο από το σκοτάδι καταθλιπτικό χώρο. Η τραγικότητα της σκηνής τονίζεται από το δυνατό φως που λούζει τον Σταυρωμένο, ενώ το πλήθος των θεατών σαν χορός αρχαίας τραγωδίας χάνεται στην σκιά.

Ρεμπράντ Φαν Ράιν
Η ταφή (1636-39)
Πινακοθήκη Μονάχου

Το φως που λούζει την μορφή του σταυρωμένου Χριστού, γλιστράει προς τα κάτω δημιουργώντας ανταύγειες στην πανοπλία του στρατιώτη και συγκεντρώνεται πάνω στην φιγούρα με τον γαλάζιο σκούφο, που ισορροπεί την σύνθεση παίζοντας τον ρόλο του κέντρου βάρους.

Η μορφή αυτή είναι η αυτοπροσωπογραφία του ίδιου του καλλιτέχνη, που έρχεται να αντιπροσωπεύσει την ίδια την ζωή ερχόμενος σε αντίθεση με τις υπόλοιπες απρόσωπες, βουβές και παγωμένες παρουσίες.

Σαν τραγωδία που εξελίσσεται σε μία θεατρική σκηνή παρουσιάζεται η "Ταφή" που αντιπροσωπεύει η τελευταία πράξη του Θείου Δράματος.

Η θεατρικότητα και αυτής της σκηνής είναι εμφανής αφού και εδώ το στήσιμο αλλά και o φωτισμός, αντισυμβατικός σχεδόν μεταφυσικός, κυριαρχούν όπως και στον προηγούμενο πίνακα.

Η ατμόσφαιρα είναι απόκοσμη και μέσα από έναν βαρύ ίσκιο τα γεγονότα και τα πρόσωπα ξεχωρίζουν από το φως που έρχεται από τρεις πηγές σε τριγωνική λοξή διάταξη.

Το φόντο λειτουργεί υπαινικτικά καθώς ξεμακραίνει το τοπίο προς το βάθος, αφήνοντας να εννοηθεί μια μελλοντική ελπίδα μέσα από το φωτεινό ξάνοιγμα του ουρανού.

Ρεμπράντ Φαν Ράιν
Ανάσταση (1636-39)
Πινακοθήκη Μονάχου

Το φως ξεσκεπάζει αμείλικτα το σώμα του Χριστού, τον τάφο και τα πρόσωπα που θρηνούν αναδεικνύοντάς τα σε κύρια στοιχεία της σύνθεσης, ενώ δευτερεύοντες φωτισμοί τονίζουν την μικρή πυραμίδα στα δεξιά, που σχηματίζεται από τις τρεις Μαρίες.

Μέσα από λεπτές συνθετικές και χρωματικές ισορροπίες ο Ρέμπραντ δημιουργεί και εδώ ένα πολυσύνθετο και μεγαλόπνοο έργο που δίνει την αίσθηση του απεριόριστου χώρου, έξω από τον χρόνο.

Εξίσου σημαντική είναι η σκηνή της "Ανάστασης" που εξελίσσεται μέσα από μία έκρηξη φωτός γύρω από τον άγγελο που αποτελεί το κέντρο της σύνθεσης.

Η φωτεινή αυτή έκρηξη ξεχύνεται προς τα κάτω φωτίζοντας απαλά την μορφή του αναστημένου Χριστού στα δεξιά, ενώ χτυπά με κομματιαστές, και βίαιες λάμψεις το σύμπλεγμα των στρατιωτών, αφήνοντας στο ημίφως δεξιά κάτω τις έκπληκτες τρεις Μαρίες.

Τα τρία αυτά έργα του Ρέμπραντ ξεφεύγουν από την επιφανειακή αντιμετώπιση αυτών των θεμάτων, στην οποία μας έχουν συνηθίσει πολλοί καλλιτέχνες της δύσης, αφού ο καλλιτέχνης δεν αρκείται απλά σε μια αισθητική εικαστική αναζήτηση, αλλά παίρνει την αφορμή μέσω αυτής να εμβαθύνει και να αποδώσει εσώτερες καταστάσεις και προβληματισμούς με την χρήση συμβολικών και υπαινικτικών στοιχείων.

i-m-patron