Ο ελεύθερος χρόνος των παιδιών και των νέων — Ο ρόλος του σχολείου και των γονέων

1. ΕΝΝΟΙΑ ΚΑΙ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΕΛΕΥΘΕΡΟΥ ΧΡΟΝΟΥ

Όλοι οι άνθρωποι, από την είσοδό τους στο σχολείο μέχρι να γίνουν υπερήλικες και ως μαθητές και ως επαγγελματίες αναγκάζονται να επιμηκύνουν τον εργασιακό τους χρόνο. Μόνο έτσι κατορθώνουν να ανταποκρίνονται οι μαθητές στις αυξημένες σχολικές και μαθησιακές τους υποχρεώσεις και οι επαγγελματίες στις αυξημένες ανάγκες της ζωής. Αναπόφευκτη συνέπεια της ανταγωνιστικής κοινωνίας και των αυξημένων βιοτικών και κοινωνικών αναγκών είναι το καθημερινό άγχος και στρες, το οποίο χαρακτηρίζει τον σημερινό άνθρωπο όλων των ηλικιών.

Τον ελεύθερο χρόνο συνήθως καθένας αξιοποιεί με εντελώς προσωπικό τρόπο, επιλέγοντας δραστηριότητες τέτοιες, ώστε να προσφέρει στον εαυτό του εσωτερική πληρότητα
και κοινωνική και ψυχική ολοκλήρωση.

Αλλά ο άνθρωπος δεν είναι μηχανάκι. Πέρα από τις βιολογικές ανάγκες, ανεξάρτητα από ηλικία, φύλο, εθνικότητα, καταγωγή, πολιτιστικό και πνευματικό επίπεδο, γραμματικές γνώσεις κτλ συναπαρτίζεται και από άλλες ανάγκες: ανάγκες κοινωνικές, συναισθηματικές, πνευματικές κ.ά. Τις ανάγκες αυτές πρέπει να ικανοποιεί με μέτρο, για να υπάρχει ισορροπία με τον εαυτόν του και με το περιβάλλον του.
Για την ικανοποίηση των αναγκών αυτών, οι οποίες διαφέρουν από άνθρωπο σε άνθρωπο, ανάλογα με την ηλικία και τα ιδιαίτερα ενδιαφέροντα που έχει καθένας, είναι ανάγκη να έχει ένα χρόνο διαθέσιμο για τον εαυτόν του, ένα προσωπικό χρόνο, τον οποίο να μπορεί να διαχειρίζεται ελεύθερα, όπως εκείνος θέλει. 

Ο χρόνος αυτός είναι γνωστός με τον όρο "ελεύθερος χρόνος - leisure". Μέσα από τις δραστηριότητες του ελεύθερου χρόνου ο άνθρωπος, μικρός ή μεγάλος, προσπαθεί να ικανοποιήσει πρακτικές του ανάγκες και πνευματικά, κοινωνικά και συναισθηματικά του ενδιαφέροντα. Ανάγκες και ενδιαφέροντα, τα οποία δεν ικανοποιούνται με μόνη την σχολική ή την επαγγελματική του, ανάλογα με την ηλικία, απασχόληση. Περισσότερο αναγκαίος είναι ο ελεύθερος χρόνος στο παιδί και τον νέο, δεδομένου ότι είναι σε περίοδο ανάπτυξης και είναι σημαντικό να ικανοποιούνται οι βιολογικές και κοινωνικοσυναισθηματικές του ανάγκες, για να αναπτυχθεί και να ωριμάσει ικανοποιητικά.
Ιδιαίτερα σήμερα, λόγω των πολλαπλών κινδύνων που περιτριγυρίζουν τα παιδιά και ειδικότερα τους νέους μας (π.χ. κάπνισμα, αλκοόλ, ναρκωτικά, τηλεόραση κ.ά.), καθώς και του εντατικού ρυθμού απασχόλησης όλων των μαθητών, ανεξάρτητα από ηλικία και επίπεδο εκπαίδευσης, είναι περισσότερο αναγκαία η ύπαρξη και σωστή αξιοποίηση ελεύθερου χρόνου. 

Από τις δραστηριότητές του το παιδί και ο νέος πρέπει να αντλεί ευχαρίστηση, ικανοποίηση και πληρότητα, ώστε να μην χρειαστεί να αναζητήσει αυτά σε δύσβατα και καταστροφικά μονοπάτια.

Πρέπει να σημειωθεί ότι, μερικές φορές κατά τον ελεύθερο χρόνο πραγματοποιούνται τόσο σημαντικά επιτεύγματα, τα οποία μπορεί να προσφέρουν στο παιδί και τον έφηβο πολύ σημαντικότερα πράγματα και οφέλη από ό,τι ο επαγγελματικός ή σχολικός χρόνος τους προσφέρει σχετικά με την κοινωνικοσυναισθηματική τους ωριμότητα, με την προϋπόθεση ότι υπάρχουν ενδιαφέροντα και ο ελεύθερος χρόνος αξιοποιείται με σοβαρά και ορθολογικά κριτήρια.
Τον ελεύθερο χρόνο συνήθως καθένας αξιοποιεί με εντελώς προσωπικό τρόπο, επιλέγοντας δραστηριότητες τέτοιες, ώστε να προσφέρει στον εαυτό του εσωτερική πληρότητα
και κοινωνική και ψυχική ολοκλήρωση.

Παρακάτω θα ασχοληθούμε με τον ελεύθερο χρόνο του παιδιού και του νέου και θα προσπαθήσουμε να καθορίσομε τον σκοπό και τους στόχους που πρέπει να εξυπηρετεί, να διαμορφώσουμε ένα πλαίσιο δραστηριοτήτων τις οποίες πρέπει να περιλαμβάνει και να εξειδικεύσουμε τον ελεύθερο χρόνο σε σχέση με το σχολείο και τους γονείς.

2. ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΕΛΕΥΘΕΡΟΥ ΧΡΟΝΟΥ
Αν θέλουμε να ορίσουμε τον ελεύθερο χρόνο με απλά λόγια πρέπει να πούμε ότι είναι ο χρόνος τον οποίο το παιδί και ο νέος εκμεταλλεύεται μόνο για την ικανοποίηση αυστηρά προσωπικών επιδιώξεων, ενδιαφερόντων και αναγκών, με δικά του εντελώς προσωπικά κριτήρια και κίνητρα.

Ο ελεύθερος χρόνος δεν συγχέεται με τον χρόνο κατά τον οποίο απασχολείται κάποιος, εκτελώντας προγραμματισμένες και επιβεβλημένες δραστηριότητες, προκειμένου να επιτύχει σκοπούς και στόχους, οι οποίοι δεν επιλέγονται από τον ίδιο, αλλά κάποιοι άλλοι τους επιβάλλουν, έστω και αν αυτά ανταποκρίνονται στα προσωπικά του ενδιαφέροντα και εξυπηρετούν την μελλοντική του εξέλιξη και πρόοδο.

Ο ελεύθερος χρόνος, σε κάθε περίπτωση, περιλαμβάνει δύο όψεις: την ποιοτική και την ποσοτική όψη. Η ποσοτική αναφέρεται στην διάρκεια που έχει σε σχέση με τις άλλες απασχολήσεις του παιδιού και του νέου. Η ποιοτική αναφέρεται στον βαθμό επίτευξης του σκοπού και των στόχων, όπως καταγράφονται παρακάτω, δηλαδή στην ικανοποίηση που εισπράττει το παιδί και ο έφηβος μέσα από τις δραστηριότητες που επιλέγει. Η ποιοτική πλευρά εκτιμάται με βάση το αίσθημα της προσωπικής ικανοποίησης κατά την επιλογή και την εκτέλεση των δραστηριοτήτων που επιλέγει.

Σύμφωνα με τα παραπάνω (ι) ο ποσοτικός ορισμός του ελεύθερου χρόνου σημαίνει ό,τι απομένει στο παιδί και στο νέο να εκμεταλλευτεί ο ίδιος, αφού πρώτα έχει αντιμετωπίσει όλες τις άλλες βασικές ανάγκες του ως μαθητής, δηλαδή τις σχολικές και τις κοινωνικές του υποχρεώσεις' (ιι) ο ποιοτικός ορισμός του ελεύθερου χρόνου έχει καθαρά προσωπικό χαρακτήρα και περιλαμβάνει τα στοιχεία με τα οποία έμμεσα μπορεί να χαρακτηριστεί το διανοητικό και πνευματικό επίπεδο, δηλαδή το νοητικό status του παιδιού ή του νέου.

3. ΣΚΟΠΟΣ ΚΑΙ ΣΤΟΧΟΙ ΤΟΥ ΕΛΕΥΘΕΡΟΥ ΧΡΟΝΟΥ
Ο σκοπός και οι στόχοι του ελεύθερου χρόνου μπορούν να περιγραφούν όπως παρακάτω.

1. Σκοπός: Σκοπός του ελεύθερου χρόνου είναι, μέσα από την ελεύθερη διαχείρισή του το παιδί και ο έφηβος να ικανοποιεί επιμέρους ειδικότερες προσωπικές βιολογικές, κοινωνικές, πνευματικές και συναισθηματικές ανάγκες και να αντλεί ικανοποίηση.
2. Στόχοι: Ειδικότεροι στόχοι του ελεύθερου χρόνου είναι:
Το παιδί και ο έφηβος :

• Να αναπτύξει ικανότητες, δεξιότητες και αξίες, οι οποίες δεν φαίνεται πιθανό ότι θα αναπτυχθούν ή ότι θα αναπτυχθούν στο βαθμό που πρέπει μέσα από σχολικές ή άλλες υποχρεωτικές δραστηριότητες.
• Να μπορεί να επιλέγει την κατάλληλη χρονική περίοδο ως ελεύθερο χρόνο και να αναπτύξει την ικανότητα οργάνωσής του.
• Να αναπτύξει την ικανότητα αξιολόγησης και επιλογής κατάλληλων δραστηριοτήτων τις οποίες θα εκτελεί στον ελεύθερο χρόνο.
• Να έχει τις ευκαιρίες κάνοντας δραστηριότητες δικής του ελεύθερης επιλογής να αισθάνεται την απόλαυση της ψυχαγωγίας, να εκτονώνεται από το άγχος και τον κάματο των υποχρεωτικών δραστηριοτήτων και να απολαμβάνει τη ζωή.
• Να αναπτύσσει καλές διαπροσωπικές σχέσεις, να κάνει φιλίες και να αποκτά τις δεξιότητες και τις αξίες της φιλαλληλίας, της συνεργασίας, του υγιούς ανταγωνισμού, της εταιρικότητας και, τέλος, να αναπτύσσει κοινωνική συνείδηση.

Είναι προφανές ότι, ο ελεύθερος χρόνος, όταν επιλέγεται και οργανώνεται κατάλληλα, όχι μόνο δίδει ευχαρίστηση στο παιδί και στον νέο, αλλά συμπληρώνει κενά και ελλείψεις που ενδεχομένως δεν καλύπτονται από τις υποχρεωτικές δραστηριότητες, ιδιαίτερα όταν πρόκειται για παιδιά και νέους με μεγάλο εύρος ενδιαφερόντων. Έτσι πέρα από τον ψυχαγωγικό τομέα είναι πολύ πιθανό ότι θα συσσωρεύσει οφέλη πολιτιστικού, πνευματικού και κοινωνικού ενδιαφέροντος.

4. ΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΟΥ ΕΛΕΥΘΕΡΟΥ ΧΡΟΝΟΥ
Οι δραστηριότητες τις οποίες επιλέγουν τα παιδιά και οι νέοι συνήθως, διαφοροποιούνται ανάλογα με την ηλικία και τα ενδιαφέροντά τους. Μια πρόχειρη καταγραφή των δραστηριοτήτων αυτών δείχνει ότι συνήθως έχουν ψυχαγωγικό και πολιτιστικό περιεχόμενο.
Οι δραστηριότητες πολιτιστικού περιεχομένου έχουν περισσότερο προσωπικό χαρακτήρα και γενικότερο περιεχόμενο. Οι δραστηριότητες ψυχαγωγικού περιεχομένου, πολλές φορές μπορεί να έχουν συλλογικό χαρακτήρα και είναι απαλλαγμένες από στερεότυπα και κανόνες ή κριτήρια επιλογής. Όταν, για παράδειγμα μια ομάδα παιδιών αποφασίζει να παίξει ένα παιγνίδι, η απόφαση είναι συλλογική και ως ένα βαθμό προκαθορισμένη, αφού σε κάθε ηλικία και εποχή αντιστοιχούν ορισμένα παιγνίδια.

Ενδεικτικά παραθέτουμε πιο κάτω ομάδες δραστηριοτήτων, οι οποίες κατά τεκμήριο, μπορούν να επιλέγονται για την αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου.

1. Διανοητικές - πνευματικές: διάβασμα εξωσχολικών βιβλίων, συγγραφή λογοτεχνικών κειμένων για μεγαλύτερα παιδιά και νέους, απασχόληση με πνευματικά παιγνίδια (π.χ. σκάκι) κ.ά.
2. Κοινωνικές: συμμετοχή σε ανθρωπιστικές οργανώσεις, πολιτιστικούς συλλόγους ή ομίλους (π.χ. WWF, πρόσκοποι), συμμετοχή σε διάφορες κοινωνικές δραστηριότητες (π.χ. δενδροφυτεύσεις, καθαρισμός παραλίας ή πάρκου) κ.ά.
3. Αθλητικές: γυμναστήριο, στίβος, κολύμβηση κ.ά.
4. Σπορ: περίπατοι, εκδρομές, ορειβασία, θαλάσσια σπορ, (π.χ. καταδύσεις, σκι), χορός κ.ά.
5. Ψυχαγωγικές: τηλεόραση, ραδιόφωνο, club, θέατρο, κινηματογράφος, μουσική κ.ά.
6. Επισκέψεις σε: μουσεία, εκθέσεις βιβλίου κ.ά.

Η εμπειρία δείχνει ότι δραστηριότητες που συνήθως προτιμούν τα παιδιά και οι νέοι και οφείλουν να ευνοούν οι γονείς είναι αυτές που οδηγούν στην ψυχική ηρεμία και χαλάρωση και ειδικότερα: διάβασμα εξωσχολικών βιβλίων, μουσική, τραγούδι, χορός, ομαδικά παιγνίδια, δημιουργικά παιγνίδια, αθλητικές δραστηριότητες, κοινωνικές δραστηριότητες, δραστηριότητες στη φύση, χόμπι, θέατρο, κινηματογράφος, βιβλιοθήκες, μουσεία, πάρκα, γήπεδα, μέσα μαζικής επικοινωνίας κτλ

5. ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΕΠΙΛΟΓΗΣ ΤΩΝ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΩΝ
Η επιλογή των δραστηριοτήτων που εντάσσονται στον ελεύθερο χρόνο γίνεται συνήθως με βάση τα ενδιαφέροντα των παιδιών και των νέων, και τις δεξιότητες και τις ανάγκες του καθενός. Πιο συγκεκριμένα τα κριτήρια επιλογής των δραστηριοτήτων είναι τα ακόλουθα:

1. Η ηλικία: Ανάλογα με την ηλικία διαφοροποιούνται τόσο η ποσότητα του ελεύθερου χρόνου όσο και οι δραστηριότητες που επιλέγονται. Ένα παιδί λ.χ. 8 ετών μπορεί να παίξει ένα δημιουργικό παιγνίδι, αλλά δεν μπορεί να κάνει ορειβασία ή καταδύσεις στη θάλασσα.
2. Τα ενδιαφέροντα: Όλα τα παιδιά και οι νέοι ακόμη και της ίδιας ηλικίας δεν έχουν τα ίδια ενδιαφέροντα. Μερικές φορές βλέπουμε π.χ. παιγνίδια τα οποία δεσπόζουν σε κά-ποιες ηλικίες αλλά πάντα υπάρχουν και τα διαφορετικά ενδιαφέροντα και ανάλογες προτιμήσεις. Για παράδειγμα, ένα παιδί 8 ετών με προϊούσα πνευματική ωριμότητα προτιμά να παίζει παιγνίδια πνευματικού περιεχομένου, τα οποία απαιτούν συγκέντρωση προσοχής, οργάνωση και σκέψη, ενώ ένα άλλο λιγότερο ώριμο πνευματικά παίζει παιγνίδια που απαιτούν λιγότερη ή καθόλου σκέψη και συγκέντρωση προσοχής. Ένα άλλο παιδί 10 ετών από οικογένεια μουσικών, αν συμβεί να έχει και αυτό μουσικά ενδιαφέροντα, προτιμά από μικρή ηλικία να ασχολείται με τη μουσική κτλ.
3. Η ιδιοσυγκρασία: Μερικά παιδιά είναι πολύ ζωηρά και έχουν ανάγκη από εκτόνωση. Άλλα είναι λιγότερο ζωηρά και μπορούν να μένουν στην ίδια θέση για πολλή ώρα, χωρίς καμιά δυσκολία. Υπάρχουν παιδιά τα οποία μπορούν να συγκεντρώνουν την προσοχή τους για πολλή ώρα σε μια δραστηριότητα, ενώ άλλα δεν προλαβαίνουν να αρχίσουν μια δραστηριότητα και θέλουν αμέσως να αλλάξουν και να κάνουν κάποια άλλη. Για παράδειγμα, ένα παιδί 10 ετών πολύ ζωηρό (δεν εννοούμε παιδί με υπερκινητικό σύνδρομο, αυτό είναι διαφορετική περίπτωση) είναι αδύνατο και δεν συνιστάται κατ' αρχή να κάθεται πολλή ώρα στο τραπέζι και να παίζει ένα παιγνίδι που απαιτεί συγκέντρωση και σκέψη. Αυτό πρέπει να κινηθεί, να εκτονωθεί παίζοντας. Συνεπώς, επιλέγει ή πρέπει να βοηθούν οι γονείς να επιλέγει και παιγνίδια τα οποία έχουν έντονη δραστηριότητα και κίνηση.
4. Οι βιολογικές και άλλες ανάγκες του παιδιού και του νέου. Ιδιαίτερα στις μεγαλύτερες ηλικίες, οπότε τα παιδιά και οι νέοι έχουν λογικοποιήσει τα πράγματα και μπορούν να κάνουν επιλογές με λογικά κριτήρια, μπορούν τα ίδια και οι γονείς να τα διευκολύνουν να επιλέγουν δραστηριότητες με τις οποίες επιτυγχάνονται ταυτόχρονα τόσο η ανάγκη για ψυχαγωγία όσο και πρακτικές ανάγκες που μπορεί να έχουν και πρέπει να ικανοποιηθούν στα πλαίσια του ελεύθερου χρόνου. Για παράδειγμα, ένα παιδί 7 ετών εγγράφεται στην Β΄. τάξη του δημοτικού σχολείου, αλλά έχει ακόμη δυσκολίες στην ανάγνωση ή στη γραφή. Η μαμά το καλοκαίρι στην παραλία που κάνουν το μπάνιο τους ή στο σπίτι οποιαδήποτε εποχή, εκτός από τις δραστηριότητες που θα επιλέξει το ίδιο το παιδί (π.χ. να παίξει με άλλα παιδιά με την άμμο και το νερό), μπορεί να κάνουν στην υγρή άμμο διάφορα σχέδια, τα οποία να αποτελούν ένα είδος προγραφικών ασκήσεων ή να γράφει η μαμά με το δάκτυλο γράμματα τα οποία το παιδί καλείται να αναγνωρίσει ή το ίδιο το παιδί γράφει γράμματα και η μαμά καλείται να τα αναγνωρίσει κτλ. Αρκεί να μη γίνεται με δασκαλίστικο τρόπο. Το παιδί και τότε ακόμη πρέπει να αισθάνεται ότι παίζει.

Ένα άλλο παιδί που έχει κινητικές δυσκολίες μπορεί κατευθυνόμενο να επιλέξει κατάλληλες δραστηριότητες (π.χ. πλέξιμο αν είναι κοριτσάκι, πέταγμα μπάλας για κοριτσάκια και αγοράκια), παιγνίδια με χάντρες ή κρίκους που περνά σε κλωστή, κατασκευή σαΐτας διπλώνοντας χαρτί για παιγνίδι, παιγνίδια μνήμης για τα παιδιά που έχουν διαγνωστεί ότι έχουν ασθενή μνήμη κ.ά.

6. Ο ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΧΡΟΝΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
Η σωστά οργανωμένη και φιλελεύθερη εκπαίδευση καλύπτει ευρύ φάσμα κοινωνικών, φυσικών και ανθρωπιστικών σπουδών, τέχνης, μουσικής, σωματικής αγωγής, αγωγής υγείας, καθώς και πνευματικής και κοινωνικής ζωής.
Άτομα που δρουν σε τέτοια περιβάλλοντα μαθαίνουν και μπορούν να χρησιμοποιούν με σύνεση τον ελεύθερο χρόνο. Μερικά μαθήματα του σχολείου συντελούν στην ενεργό συμμετοχή των μαθητών σε ψυχαγωγικές δραστηριότητες, όπως είναι η μουσική, η σωματική αγωγή, η υπαίθρια ζωή, οι καλές τέχνες, η γλώσσα κτλ.
Στο χώρο του σχολείου μπορούν να αναπτυχθούν δραστηριότητες ελεύθερου χρόνου οι οποίες σχετίζονται άμεσα με τα εκπαιδευτικά προγράμματα αλλά και κοινωνικές δραστηριότητες, οι οποίες εξυπηρετούν κοινωνικούς σκοπούς του σχολείου. Η πολιτεία έχει κατανοήσει την αναγκαιότητα αυτή και γι' αυτό επιχειρεί τελευταία να κάμει τις αναγκαίες προσαρμογές στα προγράμματα με την καθιέρωση της λεγόμενης "ευέλικτης ζώνης" του προγράμματος.
Εμπειρίες όπως αυτές που αποκτώνται έξω από τη σχολική αίθουσα πρέπει να θεωρούνται αναπόσπαστο τμήμα των εκπαιδευτικών διαδράσεων του σχολείου. Είναι ανάγκη να δίδεται έμφαση στις αυθόρμητες και απολαυστικές μορφές παιγνιδιού και ψυχαγωγίας που θα μπορούσαν να αποτελέσουν για το παιδί και τον νέο "δια βίου χόμπι". Λόγω της αναγκαιότητας του ελεύθερου χρόνου και δεδομένου του φαινομένου της ελαχιστοποίησης του στις μέρες μας για τους μαθητές όλων των βαθμίδων, το σχολείο προγραμματίζει και πραγματοποιεί δραστηριότητες, όπως επισκέψεις σε μουσεία, θέατρα, εκθέσεις κτλ, οι οποίες υποκαθιστούν μέρος των δραστηριοτήτων του ελεύθερου χρόνου.

7. Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΓΟΝΕΩΝ
Έχει γίνει σαφές ότι ο ελεύθερος χρόνος για τα παιδιά και τους νέους πρέπει να θεωρείται βασικό και αναπόσπαστο μέρος της ζωής τους. Ο ρόλος των γονέων τόσο στον καθορισμό του ελεύθερου χρόνου όσο και στην επιλογή των κατάλληλων δραστηριοτήτων είναι βασική και αναγκαία συνθήκη. Όσο πιο μικρή είναι η ηλικία τόσο πιο αναγκαία είναι η συμμετοχή των γονέων στη διαδικασία αυτή.
Ο γονέας οφείλει στα πλαίσια της οργάνωσης και της λειτουργίας της οικογένειας
α. Να εξασφαλίζει στα παιδιά του τον ελάχιστο αναγκαίο ελεύθερο χρόνο.
β. Να κατευθύνει με τις δικές του στάσεις, συμπεριφορές και παραινέσεις, με κατάλληλες παιδαγωγικές προσεγγίσεις το παιδί και τον νέο έτσι, ώστε να κάνει τον καλύτερο προσδιορισμό του ελεύθερου χρόνου και την καλύτερη επιλογή των δραστηριοτήτων, προκειμένου να επιτυγχάνεται σωστά και ωφέλιμη αξιοποίησή του.
Αυτό προϋποθέτει :

• Καλή γνώση του παιδιού και του νέου. Πρέπει δηλαδή ο γονέας να ξέρει καλά το παιδί του, τα ενδιαφέροντά του, τις κοινωνικές και συναισθηματικές του ανάγκες, τις ιδιαίτερες κλίσεις και δεξιότητές του, τις δυνατότητες και τις αδυναμίες του. Αν δυσκολεύεται ο ίδιος να αποκαλύψει όλα αυτά ας συνεργαστεί με τους δασκάλους και τους καθηγητές του παιδιού του. Σίγουρα θα βοηθηθεί σημαντικά.
• Ελεύθερη και δημοκρατική επικοινωνία με το παιδί. Μέσα από την επικοινωνία αυτή είναι πολύ πιθανό ότι θα αποκαλύψει όλα αυτά τα στοιχεία που αναφέρονται παραπάνω (ενδιαφέροντα, τάσεις κτλ), ώστε να το βοηθήσει να κάνει τις καλύτερες δυνατές επιλογές.
• Απασχόληση με το παιδί του, διαθέτοντας τον αναγκαίο χρόνο γι' αυτό. Αυτό είναι εντελώς απαραίτητο ιδιαίτερα στις μικρές ηλικίες, οπότε βρίσκεται ακόμη σε στάδιο διερεύνησης των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του παιδιού του.

Δυσκολίες υπάρχουν. Δεν έχουμε παιδικούς χώρους, δεν έχουμε την παλιά γειτονιά. Μας λείπουν πολλά.  

Ωστόσο, όλοι μαζί γονείς, σχολείο και πολιτεία, μπορούν και πρέπει να ενδιαφέρονται άμεσα για τις ευρύτερες πλευρές της ζωής των παιδιών και των νέων σχεδιάζοντας ή ενεργοποιώντας προγράμματα διάθεσης του ελεύθερου χρόνου, για την ικανοποίηση των ενδιαφερόντων και την ψυχαγωγία των παιδιών και των νέων.

Του Τσαφταρίδη Διονύση, Υποψήφιου διδάκτορα