Η απώθηση και επαναφορά αναμνήσεων παιδικής σεξουαλικής κακοποίησης (μέρος 3ο)

Θεραπευτική διαδικασία (μέρος 3ο) - Βικτωρία Πρεκατέ

Πώς γίνεται η επαναφορά των απωθημένων αναμνήσεων;

Η ετοιμότητα για την επαναφορά εξαρτάται από προσωπικούς αλλά και κοινωνικούς παράγοντες.

Η κοινωνική ετοιμότητα παίζει σημαντικό ρόλο, καθώς στις περισσότερες κοινωνίες το θέμα της παιδικής σεξουαλικής κακοποίησης-ιδιαίτερα όταν συμβαίνει μέσα στην οικογένεια- παραμένει ισχυρό ταμπού και ο επιζών-θύμα
διαισθάνεται άμεσα την εξωτερική πίεση να μην θίξει αυτό το θέμα.

Η πίεση αυτή συνεισφέρει στην αναβολή της επαναφοράς. Τις τελευταίες δύο δεκαετίες, υπήρξε εξέλιξη στην προσέγγιση της παιδικής κακοποίησης στις αγγλόφωνες ανεπτυγμένες χώρες, με ευρεία ενημέρωση του κοινού, ευαισθητοποίηση και πιο ανθρώπινη
ανταπόκριση σε θύματα και επιζώντες και αυτό ενθάρρυνε περισσότερες επαναφορές και αποκαλύψεις.
Υπάρχουν κάποιες καταστάσεις στη ζωή των επιζώντων, που φαίνεται να βοηθούν την εκκίνηση της επαναφοράς των απωθημένων μνημών, αλλά και να πυροδοτούν την εκδήλωση των αντιδράσεων μετα-τραυματικού στρες.

Αυτές είναι:

• Παρόμοια εμπειρία σαν αυτή της παιδικής κακοποίησης, π.χ. μια οδυνηρή σεξουαλική επαφή, ένας βίαιος σύντροφος.
• Θάνατος του δράστη.
• Εγκυμοσύνη, γέννηση παιδιού.
• Κοινωνική επαφή με παιδί που βρίσκεται στην ηλικία κακοποίησης του επιζώντος.
• Μετάβαση σε νέο αναπτυξιακό στάδιο, όπως εφηβεία ή εμμηνόπαυση.
• Τερματισμός κάποιου εθισμού, π.χ. σε ουσίες, φαγητό, σεξ, τζόγο κλπ. 
• Οπτική ή ακουστική ενημέρωση για περιστατικό σεξουαλικής κακοποίησης μέσω τηλεόρασης, εφημερίδας, κάποιου γνωστού κλπ.
• Αίσθημα προσωπικής ασφάλειας και δύναμης, που επιτρέπει στην επιζώσα να αντιμετωπίσει τις οδυνηρές της εμπειρίες.

Η διαδικασία επαναφοράς είναι μια επίπονη διαδικασία, που άλλοτε συμβαίνει αυθόρμητα, άλλοτε αργά και με αρκετή δουλειά εκ μέρους του θεραπευόμενου.

Οι μέθοδοι που χρησιμοποιούνται είναι πολλές, ενώ η αρωγή από ένα σωστά εκπαιδευμένο επαγγελματία ψυχικής υγείας είναι πολύ σημαντική. 

Καθώς ερευνώνται οι περιοχές που πονούν, ο αποθηκευμένος εσωτερικός πόνος απελευθερώνεται.

Ποτέ όμως οι αναδυόμενες μνήμες δεν είναι παραπάνω από αυτό που μπορεί ανά πάσα στιγμή ο θεραπευόμενος να αντέξει- ακόμη κι αν σε δύσκολες στιγμές πιστεύει το αντίθετο.

Κάποιες φορές, οι μνήμες επανέρχονται αυθόρμητα, χωρίς ιδιαίτερη προειδοποίηση, ως πλημμύρα, καταιγισμός, εικόνων, γεγονότων, συναισθημάτων, σωματικών συμπτωμάτων που ξαναζεί ο επιζών, σαν να συμβαίνουν τώρα.
Σε αυτές τις περιπτώσεις, η επαναφορά είναι σχετικά απλή, αν και επώδυνη διαδικασία, και ο θεραπευόμενος δεν ταλανίζεται από το επιπρόσθετο φορτίο της αυτό-αμφιβολίας για την πραγματικότητα των αναμνήσεών του.
Σε άλλες περιπτώσεις όμως, η επαναφορά είναι πιο αργή και περίπλοκη. 

Υπάρχουν διάφοροι τρόποι που διευκολύνουν τη σύνθεση της ιστορίας του παρελθόντος.

Χρειάζεται να υπάρχουν κάποιες αρχικές ενδείξεις, που αργά ή γρήγορα εμφανίζονται σε όλους τους επιζώντες. Οι αρχικές ενδείξεις λειτουργούν ως «εστιακό σημείο» και γύρω από αυτό ο θεραπευόμενος εργάζεται για να ανακτήσει περισσότερες πληροφορίες και να τις συνδέσει, ώστε να παρουσιάζουν αλληλουχία
και νόημα για την ιστορία του.
Οι αρχικές ενδείξεις μπορεί να είναι:
1) Εικόνες που περνούν φευγαλέα, αλλά επίμονα μπροστά από τα μάτια του θεραπευόμενου: μια μαύρη ζώνη που βγαίνει από ένα παντελόνι, ένα ματωμένο νυχτικό που πέφτει στο πάτωμα, μια μαύρη σιλουέτα που μπαίνει στο δωμάτιο τη νύχτα, το σώμα ενός παιδιού πάνω στο τραπέζι και ένα νέφος από χαρτιά υγείας με το οποίο το σκουπίζουν.
Η διερεύνηση των εικόνων αυτών από τον ψυχοθεραπευτή
δεν έχει σχέση με την τεχνική των ελεύθερων συνειρμών της ψυχανάλυσης.

Στην τεχνική αυτή, ο θεραπευόμενος αναφέρει στη σειρά ανακαλούμενες μνήμες, μνήμες που δεν είχαν θαφτεί. Αυτή η τεχνική αποπροσανατολίζει το θεραπευόμενο. Η διερεύνηση της απωθημένης μνήμης γίνεται με ανοιχτού τύπου ερωτήσεις στον ενεστώτα γύρω από το εστιακό σημείο, 

για παράδειγμα:
Θεραπευόμενος «Βλέπω μια μαύρη σιλουέτα να μπαίνει στο δωμάτιο και νομίζω ότι νιώθω φόβο..»
Επαγγελματίας «Μπαίνει στο δωμάτιο και τι κάνει τώρα;»
Θεραπευόμενος «Με πλησιάζει, δεν ξέρω, φοβάμαι πολύ...»
Ε. «Από ποια πλευρά σε πλησιάζει, δεξιά ή αριστερά;»
Θ. «Αριστερά!» (χαρακτηριστικό των απωθημένων μνήμεων είναι ότι σε κάποιες λεπτομέρειες οι θεραπευόμενοι απαντούν με αφοπλιστική σιγουριά, ακόμη και στα σημεία που ισχυρίζονται ότι δε γνωρίζουν τίποτα άλλο)
Ε. «Και τι συμβαίνει τώρα που σε πλησιάζει;»
Θ. «Δεν θυμάμαι τίποτα άλλο, έχω μπλοκάρει»
Ε. «Ωραία, μέχρι εδώ είναι αυτά που θυμάσαι. Ξέρουμε κι οι δυο ότι μέχρι εδώ είναι η μνήμη, αν υποθέσουμε όμως ότι έστω τα θυμόσουν όλα, τι θα έλεγες ότι συμβαίνει μετά;» (παρακάμπτει τις άμυνες του θεραπευόμενου)
Θ. «Σαν να έμπαινε κάτω από τα σεντόνια και να ένιωθα ένα βάρος επάνω μου και μια άσχημη βαριά αναπνοή που με πνίγει, Θεέ μου είναι αποπνικτικό και νιώθω ναυτία...(παρεμβάλλονται και σωματικές αναμνήσεις). Όμως, αυτά τώρα τα βγάζω από
το μυαλό μου, δε σημαίνει ότι συνέβησαν!» 
(Συχνότατα, οι θεραπευόμενοι που έχουν πραγματικά σεξουαλικά κακοποιηθεί προβάλλουν αντίσταση στην παραδοχή της κακοποίησης, λόγω του ψυχικού κόστους που αυτή συνεπάγεται).

Σε αυτό το σημείο ο επαγγελματίας μπορεί να προτείνει να κρατήσει ο θεραπευόμενος δοκιμαστικά το μέρος των αναμνήσεων, που «έχει βγάλει από το μυαλό του» για κάποιο χρονικό διάστημα, π.χ. έξι μήνες, και στο μεταξύ είτε μπορεί να αναδυθούν αυτόματα οι απωθημένες μνήμες, είτε η σύνδεση των υπολοίπων στοιχείων να συναινεί προς την αλήθεια τους. 
Στο τέλος του χρονικού διαστήματος μπορεί ο θεραπευόμενος να αποφασίσει για τον εαυτό του κατά πόσον είναι αλήθεια ή όχι. Το βασικό σημείο είναι να νιώσει ο θεραπευόμενος αρκετά δυνατός, ασφαλής και προστατευμένος για την ανάδυση των αναμνήσεων και αυτό εξυπηρετείται σε σημαντικό βαθμό από τη θεραπευτική σχέση. 

Επίσης, κρίσιμης σημασίας είναι η άρση των ενοχών και της προστασίας που παρέχει ο θεραπευόμενος απέναντι στο δράστη, αν εκείνος ή εκείνη είναι μέλος της οικογένειάς του. 

Γι αυτό το σκοπό, ο επαγγελματίας μπορεί να τον καθησυχάσει ότι δε
χρειάζεται να απαγγείλει κατηγορίες σε κανέναν, ούτε να αποκαλύψει κάτι αν δε το θέλει κι ότι μπορεί να επιτρέψει στον εαυτό του να γνωρίζει αυτό που γνωρίζει, ώστε να θεραπευτεί. Σπάνια μετά από ένα τέτοιο χρονικό διάστημα, οι θεραπευόμενοι
εξακολουθούν να διατηρούν αμφιβολίες. Ακόμη και τότε όμως, μπορούν να ξεκινήσουν τη θεραπεία για τα συμπτώματα που κάποια άγνωστα, προς το παρόν,
γεγονότα τους έχουν προκαλέσει(Bass & Davis 1989).
2) Όνειρα που σχετίζονται με σεξουαλική κακοποίηση και επαναλαμβάνονται συχνά, εφιάλτες με έντονο τρόμο, όνειρα καταδίωξης από βιαστές, δολοφόνους, ψυχοπαθείς. 
Όνειρα που περιέχουν μέρη όπου κακοποιούνται συχνά τα παιδιά, όπως υπόγεια, αποχωρητήρια, υπνοδωμάτια, ή μέρη σώματος, όπως οπίσθια, ανδρικά και γυναικεία γεννητικά όργανα, στήθη. 
Όνειρα με τέτοιο περιεχόμενο, που βιώνονται έντονα καθώς εκτυλίσσονται, μπορούν να ενισχύσουν τις αρχικές ενδείξεις προς αυτήν την κατεύθυνση.
3) Άλλες τεχνικές που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να διευκολύνουν την ανάδυση αναμνήσεων είναι η ελεύθερη, γρήγορη γραφή, η ύπνωση, η ζωγραφική, η απελευθέρωση συναισθημάτων, ιδιαίτερα του θυμού, η ανάλυση σωματικών αισθήσεων, κατά τη διάρκεια του μασάζ ή του σεξ (π.χ. το αίσθημα ναυτίας κατά τη σεξουαλική επαφή παρατηρείται πολύ συχνά σε επιζώντες από παιδική σεξουαλική κακοποίηση). 
Άλλη χαρακτηριστική πηγή πληροφορίας για την πραγματικότητα της σεξουαλικής κακοποίησης είναι οι αυθόρμητες εκφράσεις και λέξεις που «ξεφεύγουν» από τους επιζώντες, όταν δεν το περιμένουν.

Για παράδειγμα, η Έλσα στα 20 της δεν είχε καμία ανάμνηση από παιδική σεξουαλική κακοποίηση-οι πρώτες μνήμες αναδύθηκαν μετά τα 30 της.
Κατά τη διάρκεια μιας έντονης συναισθηματικά σεξουαλικής επαφής που είχε στα 20 της, σταμάτησε και άρχισε να κλαίει ακατάπαυστα, χωρίς να γνωρίζει γιατί. 

«Ο σύντροφός μου με ρώτησε αν με έχουν βιάσει και του απάντησα αυθόρμητα Ναι!. Μετά παραξενεύτηκα, λέω γιατί το είπα αυτό, όμως δεν ένιωσα καθόλου ότι είπα ψέματα! Ένιωσα ότι ξεστόμισα την αλήθεια και εκείνη τη στιγμή που είχα αφεθεί και μετά, για αυτό δεν το πήρα πίσω. Μετά από 10 χρόνια, κατάλαβα, ότι χωρίς να το ξέρω, πράγματι είχα πει την αλήθεια..»

Η σύνθεση της ιστορίας
Ο συνδυασμός των ονείρων, των εικόνων, των σωματικών και ψυχικών συμπτωμάτων, των αυθόρμητων συμπεριφορών του θεραπευόμενου και των άλλων τεχνικών που χρησιμοποιούνται δίνει συνήθως μια βασική εικόνα για το τι έχει συμβεί. 

Παρ’ όλα αυτά, ο σεξουαλικά κακοποιημένος θεραπευόμενος συνήθως εξακολουθεί να αμφιβάλλει, καθώς το οικογενειακό σύστημα έχει προγραμματίσει το θύμα να αμφιβάλλει για τις δικές του αισθήσεις. 

Η αναζήτηση πληροφοριών του ενήλικου επιζώντα από το οικογενειακό του περιβάλλον αντιμετωπίζεται με καχυποψία, καθώς διαισθάνονται ότι πάει να αγγίξει το «απαγορευμένο» θέμα, ενώ
τις περισσότερες φορές προσπαθούν να το αποπροσανατολίσουν δίνοντας ψευδή στοιχεία και λανθασμένες κατευθύνσεις (βλέπε τη μαρτυρία στην αρχή του κεφαλαίου).
Πολλές φορές, οι μνήμες φαίνονται τόσο απίστευτες που «αποκλείεται να είναι αληθινές!». 
Δυστυχώς όμως, η διαστροφή ενός ανεξέλεγκτου δράστη περνά στα όρια του ασύλληπτου, ενώ πολλές φορές, ειδικά στην τελετουργική κακοποίηση (ritual abuse), πραγματοποιούνται ιδιαίτερα ειδεχθείς και απίθανες πράξεις, ούτως ώστε να μην πιστέψει κανείς τα θύματα: 
σε παράδειγμα τελετουργικής κακοποίησης παιδιών
στην Αμερική, έγινε μπροστά στα νήπια-θύματα εικονική εκτέλεση ενός μέλους, ο οποίος ήταν ντυμένος ως ένας διάσημος τραγουδιστής, ενώ ακολούθησε σεξουαλική κακοποίηση των παιδιών και «ανθρωποθυσία» ενός από αυτά. 

Ακόμη κι αν κάποιο από τα επιζώντα παιδιά ξεπερνούσε τις απειλές σιωπής, ποιος θα το πίστευε αν έλεγε ότι εκτέλεσαν μπροστά του τον Έλβις Πρίσλευ;

Οι δράστες τελετουργικής κακοποίησης συνδυάζουν σαδισμό με ευφυΐα, ενώ πολλές φορές προγραμματίζουν τα θύματά τους να αυτοκτονήσουν αν μιλήσουν..
Ο έμπειρος θεραπευτής θα μπορέσει να κρίνει σχετικά με την αλήθεια της ιστορίας του θεραπευόμενου, βοηθούμενος από την παρουσία του συνδρόμου απωθημένων αναμνήσεων, από την παρουσία ψυχικών συμπτωμάτων και οδύνης στη ζωή του
θεραπευόμενου δυσανάλογα μεγάλων σε σχέση με τα δεδομένα της ζωής του, από την παροχή πληροφοριών σχετικά με το προφίλ του δράστη, από την αυθόρμητη αποκάλυψη λεπτομερειών που «ξεφεύγουν» από τον θεραπευόμενο, από δεδομένα του οικογενειακού συστήματος του θεραπευόμενου (π.χ. πολλαπλές απόπειρες αυτοκτονίας μεταξύ αδερφών).

Άλλα χαρακτηριστικά που διακρίνουν τους επιζώντες είναι ότι δυσκολεύονται να δεχθούν τη συμπόνια των άλλων, ότι θυμώνουν πάρα πολύ, όταν κάποιος αμφισβητεί τις αναμνήσεις τους, αλλά δείχνουν να αμφιβάλλουν όταν κάποιος τους πιστεύει (ιδιαίτερα στο αρχικό στάδιο της επαναφοράς). 

Όταν ο θεραπευόμενος κρίνει ότι έχει συγκεντρωθεί μια κρίσιμη μάζα από αυτά τα στοιχεία, μπορεί να ελευθερωθεί από τις αυτό-αμφιβολίες του και να είναι σίγουρος, ότι παρά τα κάποια κενά ή σποραδικά λάθη, η γενική ιστορία του είναι αληθινή, ότι πράγματι συνέβη, ότι είναι πιστευτός και ότι μπορεί να θεραπευτεί.

Βιβλιογραφία

1. Renee Fredrickson, PHD, 1992,“Repressed Memories: a journey to recovery from sexual abuse”, Fireside, Simon and Schuster, NY.
2. Bass E. and Davis L., 1988, “The courage to heal”, NY Harper and Row.
3. Engel B., 1989 “The Right to Innocence”, Ballantine Books, CA
4. Bagley C. and King K., 1990, “Child Sexual Abuse”, Tavistock/ Routledge

Σχετικά:

• Μέρος 1ο
• Η απώθηση και επαναφορά αναμνήσεων παιδικής σεξουαλικής κακοποίησης (μέρος 2ο)