Η Γέννηση του Χριστού μέσα από την Τέχνη Τα Εγκυκλοπαιδικά

Τα Χριστούγεννα στην ποίηση του Κωστή Παλαμά
Τι είπαν οι ποιητές και οι πεζογράφοι μας
για τη Γέννηση του Χριστού.

Γράφει ο Γεράσιμος Γ. Γερολυμάτος

Μ. Δαμασκηνός:
"Η προσκύνηση των Μάγων",
β΄μισό 16ου αι.

Ένα από τα πιο σημαντικά γεγονότα της παγκόσμιας ιστορίας, το σημαντικότερο ίσως για τη διεθνή χριστιανική κοινότητα, είναι η Γέννηση του Θεανθρώπου Ιησού Χριστού στον ταπεινό στάβλο της ιουδαϊκής πόλης Βηθλεέμ, πριν από 2012 χρόνια. Δεν αποτελεί μόνο υπερφυσικό μυστήριο, που στο επίπεδο της θεωρίας απασχόλησε και ακόμα απασχολεί τους ειδικούς επιστήμονες, θεολόγους και θεογνώστες της χριστιανικής θρησκείας. Η Γέννηση του Χριστού σηματοδότησε τεράστιες και δραματικές αλλαγές στον ρου της ανθρώπινης παγκόσμιας ιστορίας, ακόμα και στο επίπεδο της πρακτικής, όπου οι συνέπειες και τα αποτελέσματα ενός ιστορικού γεγονότος, είναι κατά τεκμήριο, περισσότερο απτά και επιδεχόμενα αξιολόγησης και ιστορικής ανάλυσης.

Η Τέχνη που πάντα ακολούθησε μια εξελικτική πορεία παράλληλη προς το εκάστοτε θρησκευτικό και κοινωνικό πλαίσιο της εποχής της, και μάλιστα συχνά, αποκτούσε χαρακτήρα ταυτοσημίας μέσα από τις λατρευτικές μορφές που δημιουργούσε για λόγους και ανάγκες της θρησκευτικής τελετουργίας, όπως ήταν φυσικό, εισήγαγε από τα πρώτα κιόλας χρόνια του Χριστιανισμού ένα σχετικό προς τη νέα θρησκεία θεματολογικό περιεχόμενο. Σύμβολα όπως ο ΙΧΘΥΣ, η άμπελος, ο αμνός, ο Ζωοποιός Σταυρός στην αρχή, και αργότερα εικονογραφικά θέματα και σκηνές από την παρουσία του ζώντος θεού επί της γης, από τη ζωή της θεομήτορος Παναγίας, των αγγέλων, των αποστόλων, των οσίων μαρτύρων και αγίων ανθρώπων της εκκλησίας, εμφανίζονται μέσα από τα λατρευτικά έργα μιας διαμορφούμενης εκκλησιαστικής τέχνης και όχι μόνο. 
.

Δ. Θεοτοκόπουλος: "Η Γέννηση",
16ος αι.

Η εξέλιξη της χριστιανικής θεματογραφίας, όπως σταδιακά παγιώθηκε μέσα από κλειστές εικόνες περιγραφής σημαντικών γεγονότων από την ιστορία της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης, με συγκεκριμένους ήρωες ιδιαίτερου τύπου μορφών και κινήσεων, με σταθερούς συμβολισμούς και πάνω από όλα, με ευλαβική προσήλωση σε ό,τι αφορά την πιστή εικαστική απεικόνιση των ιερών κειμένων και της παράδοσης, δεν ήταν μια εύκολη ή ανώδυνη υπόθεση. Χρειάστηκε να αφομοιωθούν όλες οι προγενέστερες, αλλά και οι επόμενες καλλιτεχνικές επιδράσεις, οι δογματικές και θεολογικές αντιπαραθέσεις που συχνά επέφεραν σύγχυση και αστάθεια. Χρειάστηκε επίσης στην περίοδο της εικονομαχίας, να υπερασπισθεί την ύπαρξη της, πράγμα που πέτυχε, δεν κατάφερε όμως να διατηρήσει την ενότητά της στο επίπεδο μιας κοινής θεολογικής αντίληψης και μιας ενιαίας εικαστικής έκφρασης. Η Βυζαντινή Ορθόδοξη Τέχνη στην ανατολή και η Καθολική Τέχνη στη δύση ακολούθησαν διαφορετικούς δρόμους και δημιούργησαν άλλα κριτήρια και αισθητικές αντιλήψεις. Παρόλα αυτά παρέμειναν σε μεγάλο βαθμό συνεπείς ως προς την αποδοχή μιας κοινής θεματογραφίας, στηριζόμενες στις μαρτυρίες και στις περιγραφές των σωτηριολογικών γεγονότων των Ευαγγελίων που δεν επιδέχονται καμιά αμφισβήτηση.
.

Φ. Κόντογλου: "Η Γέννηση", 20ος αι.

Η Γέννηση αποτελεί ένα από τα προσφιλέστερα εικονογραφικά θέματα που αφορούν τη ζωή του Χριστού, και απεικονίζεται συχνά μέσα στα έργα της Θρησκευτικής τέχνης, όσο και της τέχνης γενικότερα. Εκφράζει το γεγονός της θεϊκής ενανθρώπισης, της μετάβασης δηλαδή από το πνευματικό στο υλικό και το αντίστροφο. Ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου, είναι ένα ακόμη από τα κυρίαρχα θέματα που απεικονίζεται συχνά στη χριστιανική εικονογραφία και είναι, εκ προοιμίου συνδεδεμένος με το γεγονός της Γέννησης, αφού την προαναγγέλλει στη Μαρία μέσω του αρχαγγέλου Γαβριήλ, ο οποίος δίνει «στην ευλογημένη ανάμεσα στις γυναίκες» τις κατάλληλες οδηγίες, για τις προετοιμασίες της θεϊκής έλευσης. Ανάλογες οδηγίες δίνονται από τον άγγελο και προς τον ευσεβή Ιωσήφ που έχει επιλεγεί να είναι ο πιστός σύντροφος και συμπαραστάτης της Μαρίας στις δύσκολες ώρες του υπερφυσικού τοκετού. Η χριστιανική θεματογραφία ακολουθεί με μια λογική σειρά τη χρονική αλληλουχία των γεγονότων προς το σημείο της τελείωσης. Ο Ευαγγελισμός, η  Γέννηση, η προσκύνηση των μάγων, η σφαγή των νηπίων, η φυγή στην Αίγυπτο, είναι μερικά από τα διαδοχικά εικονογραφικά μοτίβα που πλαισιώνουν την κεντρική σκηνή της ιστορίας.
.

Giotto: "Η Γέννηση", 13ος αι.

Σύμφωνα με διάταγμα του Αύγουστου για τη φορολογική καταγραφή των κατοίκων της Ιουδαίας, έπρεπε οι πολίτες να μεταβούν στον τόπο της καταγωγής τους προκειμένου να εγγραφούν στους καταλόγους. Ο Ιωσήφ με την ήδη εγκυμονούσα Μαρία ταξίδεψαν στην μικρή πόλη της Βηθλεέμ για αυτό το σκοπό, και οπωσδήποτε εξωτερικά θα έμοιαζαν με οποιοδήποτε ζευγάρι Ιουδαίων εκείνης της εποχής. Στην πραγματικότητα όμως, τα πάντα συνέβαιναν κατά θεία οικονομία και σύμφωνα με τις παλαιές προφητείες του Μιχαίου για τη γέννηση του Μεσσία. Το ίδιο το γεγονός της Γέννησης μπορεί να ειδωθεί είτε σαν απομονωμένο εικονογραφικό στιγμιότυπο- όπως συνήθως απεικονίζεται στα έργα τέχνης- ή σαν τελική κατάληξη παράλληλων και ταυτόχρονων δράσεων που συγκλίνουν στο χώρο και στο χρόνο της Γέννησης. Για παράδειγμα, ταυτόχρονα με τη μετάβαση των Μαρίας και Ιωσήφ προς τη Βηθλεέμ, οι τρεις σοφοί Μάγοι από την Ανατολή, Βαλτάσαρ, Γκασπάρ και Μελχιόρ, ταξίδευαν επίσης προς την Ιουδαία ακολουθώντας το φωτεινό αστέρι, όπου σύμφωνα με τους υπολογισμούς τους και με τις αρχαίες περγαμηνές επρόκειτο να γεννηθεί ο μέγιστος των βασιλέων. Ταυτόχρονα, ο βασιλιάς Ηρώδης θορυβημένος από τις φήμες της γέννησης ενός νέου βασιλιά, αναζητούσε τρόπους για να τον εξοντώσει. Στην εικονογραφία της Γέννησης βλέπουμε τους τρεις Μάγους γύρω από την φάτνη, να προσφέρουν στο θείο βρέφος τα συμβολικά δώρα τους, χρυσό, σμύρνα και λιβάνι. Πιο σπάνιες εικονογραφήσεις απεικονίζουν αποσπασματικά το ταξίδι των τριών Μάγων πριν, ή καθώς φτάνουν στο σπήλαιο της Γέννησης για να προσκυνήσουν τον Βασιλέα των βασιλέων.

Σε ό,τι αφορά το χώρο που εγεννήθη ο Χριστός, παρατηρείται μια απόκλιση ως προς το είδος και τη χρήση του, καθώς βλέπουμε σε μια σειρά από έργα τέχνης με εικονογράφηση της Γέννησης από καλλιτέχνες διαφόρων εποχών και ποικίλλων καλλιτεχνικών αντιλήψεων. Ο χώρος της Γέννησης απεικονίζεται με δύο βασικά μορφές, εκείνη του σπηλαίου που είναι συνηθέστερη στην Ορθόδοξη Βυζαντινή εικονογραφία, και του στάβλου ή της οικίας, που είναι συχνή στην εικονογραφία της δυτικής Καθολικής Τέχνης. Ωστόσο, το εικονογραφικό περιεχόμενο της Γέννησης, ανεξάρτητα από δόγματα, εποχές και δημιουργούς παραμένει ως προς τους βασικούς άξονες της ιδέας και τα  πραγματολογικά στοιχεία που περιλαμβάνει, παρόμοιο και αρκετά συγκεκριμένο. 
.

Benozzo Gozzoli :
''Το ταξίδι των Μάγων στη Βηθλεέμ" 
Λεπτομέρεια τοιχογραφίας από το παρεκκλήσι
στο παλάτι των Μεδίκων, 
μεταξύ του 1459 και 1463

Τόσο στην παρουσία των ανθρώπων που έγιναν μάρτυρες του μεγαλύτερου θαύματος και συνάμα είχαν ενεργό συμμετοχή στην εκδήλωσή του, όπως η Μαρία και ο Ιωσήφ, όσο και των ανθρώπων εκείνων που η θεϊκή μεγαλοθυμία επέτρεψε να είναι από τους πρώτους που προσκύνησαν το αποκαλυπτόμενο μεγαλείο της ενανθρώπισης του Χριστού, όπως οι τρεις Μάγοι και οι απλοϊκοί βοσκοί. Η φάτνη με το θείο βρέφος, που ακτινοβολεί μέσα στο ημίφως του σπηλαίου το άκτιστο φώς του, πλαισιώνεται συνήθως από δύο-τρία ήμερα ζώα, όπως το βόδι, το γαϊδουράκι και το πρόβατο, που συμβολίζουν πέρα από τη ζέστη που παρείχαν στο νεογέννητο με τα χνώτα τους, την υποταγή και το σεβασμό ολόκληρης της φύσης, λογικής και άλογης, στο θαύμα της γέννησης του Δημιουργού της. Άγγελοι που δοξολογούν με το «Δόξα εν υψίστοις Θεώ και επι γής Ειρήνη, εν ανθρώποις ευδοκία» φτερουγίζουν χαρμόσυνα λουσμένοι στο άπλετο φώς του μεγάλου Αστέρα που μόλις γεννήθηκε. Μάτια σαν παιδικά στα πρόσωπα των βοσκών, διάπλατα, γεμάτα λάμψη από δέος και θαυμασμό για το μυστήριο που αντικρίζουν. Εξωτικοί ποικιλόχρωμοι Μάγοι, με ρούχα πέρα από κάθε φαντασία και πλούσια στολίδια, χρυσοποίκιλτα υφάσματα και λευκές σεβάσμιες γενειάδες, γονατίζουν δακρυσμένοι από αγαλλίαση μπροστά σε ένα βρέφος. Η Θεοτόκος νέα και όμορφη, με την ανομολόγητη χαρά της γέννησης ενός τέτοιου τέκνου, ακουμπάει το χέρι απαλά στο στήθος της, στο σημείο της καρδιάς.
.

Corregio: '' Άγια  Νύχτα'',
εικόνα για Αγία Τράπεζα. Γύρω στο 1530

Ο καλλιτέχνης, που γνωρίζει την αρχή και το τέλος της ιστορίας, παρόλη την λάμψη ζωής που της φώτιζε στα μάτια ο γιός της, θέλει να υποδηλώσει με αυτή την κίνηση ένα βαθύ συναίσθημα της Μαρίας, έναν υπαινιγμό για τον πόνο του μέλλοντος που η χαρά της γέννησης τον έχει παραμερίσει, αλλά που τελικά θα την πληγώσει κάτω από τον σταυρό.

Όμως, το χαρμόσυνο γεγονός αποδιώχνει τη θλίψη, όπως ακριβώς το φώς του νεογέννητου Χριστού διώχνει κάθε σκοτάδι, ή όπως η ζωή πεισματικά και αιώνια αντιπαλεύει το θάνατο. Κάθε μικρό σημείο, κάθε κίνηση και βλέμμα μέσα στον πίνακα του Correggio «Άγια Νύχτα» συγκλίνει προς το φωτεινό βρέφος, που είναι η ίδια η λάμψη της ελπίδας, η ενανθρώπιση του ελέους και της σωτηρίας, από τη μεγάλη και κρύα νύχτα του χειμώνα των ψυχών.
 .

«Οι ουρανοί αγάλλονται, χαίρει η φύσις όλη…»

(πρώτη δημοσίευση στο περιοδικό «πολιτιστική ΕΝΝΕΑΔΑ», τ. 3^ο, 2001)

από peritexnisologos