Η δυστυχία μας δεν πρόκειται να πάρει τέλος αν δεν θεραπευθεί πρώτα η ψυχή μας

Πάντως, αυτό βάλ’ το καλά στο μυαλό σου: η δυστυχία μας δεν πρόκειται να πάρει τέλος αν δεν θεραπευθεί πρώτα η ψυχή μας, κι αυτό μόνο με τη φιλοσοφία μπορούμε να το πετύχουμε. Αφού κάναμε λοιπόν την αρχή, ας αφεθούμε στα χέρια της για να μας θεραπεύσει. Θα γίνουμε σίγουρα καλά, αρκεί να το θέλουμε.

Εγώ μάλιστα θα επεκταθώ περισσότερο: δεν θα ασχοληθώ απλώς με το θέμα της θλίψης, αν κι αυτό θα είναι το πρωτεύον ζητούμενο μας, αλλά με το σύνολο των διαταραχών, όπως τις λέω εγώ – ή «ασθενειών», όπως προτιμούν να τις ονομάζουν οι Έλληνες.

Και, πρώτα απ’ όλα, αν δεν έχεις αντίρρηση, θα συνοψίσω τα επιχειρήματά μου, κατά το σύστημα των Στωικών. Ύστερα θα αφήσω τη συζήτηση να κυλήσει ελεύθερα, όπως κάνω πάντα.

Ο γενναίος άνθρωπος είναι και θαρραλέος- δεν θα πω τολμηρός, γιατί αυτή η λέξη χρησιμοποιείται λανθασμένα με κακή έννοια, μολονότι παράγεται από την τόλμη, η οποία βέβαια είναι αξιέπαινη. Όμως, όποιος είναι θαρραλέος, είναι βέβαιο ότι δεν αφήνει τον φόβο να τον κυριεύσει, διότι το θάρρος απέχει πολύ από τη δειλία.

Ωστόσο, ο άνθρωπος που κινδυνεύει από τη θλίψη κινδυνεύει και από τον φόβο. Διότι, όταν κάτι μας θλίβει με την παρουσία του, η ιδέα ότι μας απειλεί και ότι από στιγμή σε στιγμή θα εμφανιστεί κοντά μας γεννά στην ψυχή μας τον φόβο. Άρα η θλίψη δεν συμβιβάζεται με τη γενναιότητα. Ο άνθρωπος που απειλείται από τη θλίψη απειλείται επίσης και από τον φόβο, όπως και από την αθυμία και τη μελαγχολία. Όσοι προσβάλλονται από παρόμοιες διαταραχές, νιώθουν επίσης ένα αίσθημα υποταγής και είναι έτοιμοι να ομολογήσουν, αν χρειαστεί, πως έχουν ηττηθεί. Όμως, όποιος παραδέχεται κάτι τέτοιο, ομολογεί ταυτόχρονα πως είναι άτολμος και δειλός.

Ο σοφός άνθρωπος δεν έχει καμία από αυτές τις ιδιότητες. Άρα είναι απρόσβλητος από τη θλίψη. Κανείς δεν είναι σοφός αν δεν είναι γενναίος. Άρα ο σοφός άνθρωπος δεν απειλείται από τη θλίψη.

Συν τοις άλλοις, ο σοφός οφείλει να είναι μεγαλόψυχος, και ο μεγαλόψυχος είναι αήττητος· όποιος είναι αήττητος περιφρονεί τις ανθρώπινες μικρότητες και τις αντιμετωπίζει αφ’ υψηλού. Όμως, κανείς δεν μπορεί να περιφρονήσει τα αίτια της θλίψης του. Οπότε ο γενναίος άνθρωπος δεν πάσχει ποτέ από θλίψη. Ωστόσο, όλοι οι σοφοί είναι γενναίοι. Άρα ο σοφός δεν απειλείται από τη θλίψη. Κι όπως όταν έχει κάποιο πρόβλημα το μάτι μας δεν είναι σε θέση να λειτουργήσει σωστά και να εκπληρώσει την αποστολή του -το ίδιο ισχύει και για τα υπόλοιπα όργανα και για ολόκληρο το σώμα μας-, έτσι και η ψυχή μας, όταν είναι ταραγμένη, δεν μπορεί να επιτελέσει σωστά το έργο της.

Όμως, το έργο της ψυχής είναι η ορθή χρήση της λογικής, και η ψυχή του σοφού είναι πάντοτε σε θέση να χρησιμοποιήσει τη λογική με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Επομένως, δεν πάσχει ποτέ από διαταραχές. Η θλίψη είναι ψυχική διαταραχή. Άρα ο σοφός άνθρωπος θα είναι πάντοτε απαλλαγμένος από τη θλίψη.

Είναι επίσης πιθανόν ο μετρημένος άνθρωπος – οι Έλληνες τον αποκαλούν σώφρονα και την αρετή του σωφροσύνην τη λέξη αυτή εγώ άλλοτε τη μεταφράζω ως εγκράτεια», άλλοτε ως «μετριοπάθεια», άλλοτε, πάλι, ως «σεμνότητα». Αναρωτιέμαι αν θα ήταν σωστό να την αποδώσουμε και ως «χρηστότητα», διότι ο ελληνικός όρος περιορίζει τη σημασία της.

Οι Έλληνες αποκαλούν τους «χρηστούς» ανθρώπους χρησίμους., πράγμα που σημαίνει απλώς ότι έχουν κάποια χρησιμότητα. Η δική μας λέξη έχει πολύ πλατύτερη έννοια. Δηλώνει ταυτόχρονα εγκράτεια και έλλειψη κακίας· γι’ αυτό το τελευταίο οι Έλληνες δεν έχουν λέξη, εκτός ίσως από την αβλάβειαν. Η έλλειψη κακίας είναι η ιδιότητα της αθώας ψυχής που δεν μπορεί να βλάψει κανέναν άρα η «χρηστότητα» εμπεριέχει όλες τις άλλες αρετές. Αν δεν είχε τόσο πλατύ νόημα και περιοριζόταν στη στενή σημασία με την οποία συνήθως χρησιμοποιείται, η λέξη αυτή δεν θα είχε αποδοθεί ως εγκωμιαστικό επίθετο στον Λ. Πείσωνα.

Και επειδή ο χρηστός άνθρωπος συνήθως δεν εγκαταλείπει τη θέση του από φόβο, διότι αυτό είναι δείγμα δειλίας, ούτε είναι τόσο φιλάργυρος ώστε να κρατάει για τον εαυτό του κάτι που του έδωσαν ως δάνειο, διότι αυτό είναι δείγμα αδικίας, ούτε διεκπεραιώνει ασυλλόγιστα μια υπόθεσή του, διότι αυτό είναι δείγμα αφροσύνης, η «χρηστότητα» περιλαμβάνει και τις τρεις αρετές ταυτόχρονα: γενναιότητα, δικαιοσύνη, φρόνηση· αν κι αυτό συμβαίνει συχνά με τις αρετές: πάντα υπάρχει κάποιο κοινό χαρακτηριστικό που συνδέει τη μία με την άλλη.

Άρα θεωρώ και τη ‘’χρηστότητα’’ ως τέταρτη, κατά σειρά, αρετή. Αυτή έχει ως στόχο της να εξουσιάζει και να καταστέλλει τις σφοδρές επιθυμίες της ψυχής και, στήνοντας συνεχή πόλεμο με την φιληδονία, να εξασφαλίζει ηρεμία και σταθερότητα σε όλες τις περιστάσεις, Η ‘’χρηστότητα’’, αν δεν κάνω λάθος, προέρχεται από το ρήμα χρή, το οποίο σημαίνει «πρέπει, είναι ανάγκη» -τώρα το παράκανα με τις ετυμολογίες· δεν πειράζει όμως, ας προσπαθήσω, κι αν η προσπάθειά μου δεν με οδηγήσει πουθενά, πες πως πρόκειται γι’ αστείο, ενώ η «αχρηστία» δηλώνει κάτι που δεν έχει καμία απολύτως χρησιμότητα- γι’ αυτό τον άσωτο άνθρωπο τον αποκαλούμε και «άχρηστο».

Όποιος λοιπόν είναι «χρηστός», ή, αν προτιμάς, μετρημένος και εγκρατής, είναι επόμενο να έχει σταθερό χαρακτήρα. Ο άνθρωπος που έχει σταθερό χαρακτήρα είναι γαλήνιος και η ψυχή του δεν υποφέρει από διαταραχές, άρα ούτε και από θλίψη. Όλα αυτά είναι δείγματα σοφίας. Άρα η θλίψη δεν αγγίζει τον σοφό.

***

Κικέρων -Το φάρμακο της λύπης. 
Τρίτη Τουσκουλανή διατριβή. μετάφραση: Όλγα Παπακώστα. Ωκεανίδα
Αντικλείδι
Φιλοξενία: Το Χαμομηλάκι