Η βία μέσα στην οικογένεια είναι από τις καταστάσεις που κάνουμε πως δεν βλέπουμε.

Πλευρές της σωματικής βίας

Αλεξοπούλου Χριστίνα*

Η άσκηση της σωματικής βίας φυσικοποιείται από πολύ νωρίς, εμφανίζεται ως αναπόφευκτη, αναγκαία στη διαπαιδαγώγηση, ενώ ταυτόχρονα με πλαστό τρόπο μειώνονται η έκτασή της και οι καταστροφικές της συνέπειες.

Πολλά είναι τα πράγματα στη ζωή που φέρονται ως αναγκαία και για τα οποία ταυτόχρονα, με πλαστό τρόπο, αρνούμαστε τον εξαιρετικά τραγικό τους χαρακτήρα· σαν κάθε κακό να έπρεπε να είναι αναγκαίο και ταυτόχρονα να μην παραδεχόμαστε πόσο καταστροφικό είναι. Ίσως γιατί, αν το αναγνωρίζαμε, να παραδεχόμαστε ότι δεν μπορεί να συνεχίσει άλλο. Το πρώτο βήμα για να αλλάξει κάτι είναι να αντιληφθούμε το πραγματικό του μέγεθος, να τολμήσουμε να το αμφισβητήσουμε.

Η βία μέσα στην οικογένεια είναι αυτής της τάξεως. Είναι δηλαδή από τα πράγματα που κάνουμε πως δεν βλέπουμε. Ίσως για να μην αναγκαστούμε να έρθουμε αντιμέτωποι με δυσάρεστες παιδικές αναμνήσεις.

Ενδιαφέρον είναι ότι κάνουμε συχνά τη διάκριση μεταξύ μιας απαράδεκτης βίας, της κακοποίησης, και μιας ευρέως αποδεκτής, ή θεωρούμενης ως «αναγκαίας και όχι τόσο τραγικής», της «εκπαιδευτικής» δηλαδή βίας. Σαν να υπήρχε μια κακή και μια καλή βία. Όπως λέμε ένας κακός πόλεμος και ένας καλός. Όμως οι διάφορες μορφές βίας εγγράφονται σε μια συνέχεια και καμία βία, κανένας πόλεμος δεν υπήρξαν ποτέ καλοί για αυτούς που τους ένιωσαν στο πετσί τους. Ο πόνος και η οδύνη είναι πάντα παρόντα.

Βέβαια τα πράγματα αλλάζουν. Η άσκηση σωματικής βίας απαγορεύεται πια στα σχολεία και η άποψη ότι «οι γυναίκες θέλουν ξύλο» παραπέμπει σε άλλες εποχές και άλλους τόπους. Όχι όμως τόσο μακριά μας, ούτε χρονικά ούτε γεωγραφικά. Και δεν έχει μόνο ο ισλαμικός νόμος της Σαρία το θλιβερό προνόμιο των σωματικών ποινών, που και εκεί, όπως κι αλλού, πρωτίστως αφορούν στην εφαρμογή τους τις γυναίκες και τα παιδιά.

Αν η βία απέναντι στα παιδιά βρίσκει μια προσχηματική εξήγηση μέσα από το σχήμα της διαπαιδαγώγησης, η βία απέναντι στις γυναίκες είναι όλο και λιγότερο κοινωνικά αποδεκτή. 

Στη Γαλλία η πρόσφατη απονομή προεδρικής χάριτος μετά από σημαντική κοινωνική πίεση στη Ζακλίν Σοβάζ, σε μια γυναίκα που σκότωσε τον άντρα της, ο οποίος τη χτυπούσε κοντά μισό αιώνα και ο οποίος είχε ασελγήσει σε δύο από τις τρεις τους κόρες, εγγράφεται στην αλλαγή των νοοτροπιών και των αναπαραστάσεων της κοινωνίας.

Ωστόσο, πέρα από τόσο ακραίες καταστάσεις, αυτό που ίσως να έχει κάποιο ενδιαφέρον είναι ο τρόπος με τον οποίο η άσκηση σωματικής βίας απέναντι στους πιο εύθραυστους κοινωνικά και ψυχικά, συνεχίζεται στις μέρες μας, μέσα από δημόσιους λόγους και πρακτικές που επιχειρούν να τη δικαιολογήσουν. Μια μορφή νομιμοποίησης αυτού βρίσκεται στα εκπαιδευτικά σχήματα που αναπαράγουν τη βία μέσα στην οικογένεια και ελαχιστοποιούν την πρόληψη των συνεπειών της.

Ίσως τα παιδιά να είναι τα μόνα άτομα στις δημοκρατικές κοινωνίες για τα οποία ακόμα λέγεται ότι «θα φάνε ξύλο για να γίνουν άνθρωποι». Το πρόβλημα της βίας είναι, ούτως ή άλλως, ότι μας κάνει να αναιρούμε την ανθρώπινη ιδιότητα του άλλου.

Γιατί είναι καταστροφική η «εκπαιδευτική» βία; 

Γιατί προωθεί ένα πρότυπο φόβου και υποταγής εκεί όπου ο στόχος πρέπει να είναι ο σεβασμός και η υπευθυνότητα, γιατί αφήνει να εννοηθεί ότι στον ισχυρό ανήκει το σώμα του ανίσχυρου σε έναν αέναο κύκλο καταδυνάστευσης, εξάρτησης και πόνου, γιατί δίνει το στίγμα της κοινωνίας που θέλουμε να δομήσουμε μετατρέποντας το ανεπίτρεπτο σε συλλογικά αποδεκτό. Γιατί, τέλος πάντων, εάν θεωρούμε φυσικό ένα παιδί που κάνει μια αταξία να χαστουκίζεται, είναι δύσκολο να λέμε ότι σκεφτόμαστε ως απαράδεκτο ένα όργανο της τάξης να δέρνει τους διαδηλωτές...

Η Φρανσουάζ Ντολτό έλεγε ότι ο ενήλικος που χειροδικεί βρίσκεται χωρίς λόγο απέναντι στο παιδί. Ίσως τελικά αυτό να είναι το βασικότερο στοιχείο ενός κοινωνικού οράματος ελευθερίας: η σκέψη αντί για τη βία, η επιθυμία αντί για τον φόβο, ο σκεπτόμενος πολίτης αντί για το πειθήνιο άβουλο όργανο.

Μην ξεχνάμε ότι, αν όλα τα θύματα δεν γίνονται θύτες, οι περισσότεροι θύτες υπήρξαν θύματα.

* Η Χριστίνα Αλεξοπούλου είναι ψυχολόγος και διδάκτωρ Ιστορίας, εργάζεται στο πανεπιστήμιο της ΙΝΑΛΚΟ (Παρίσι)

avgigr