Και τα αδέρφια παιδιών με αναπηρίες έχουν... ανάγκες

Τα άτομα με ειδικές ανάγκες ζουν συνήθως μέσα στην οικογένειά τους και η παρουσία τους έχει αντίκτυπο στη δομή αυτής της οικογένειας. Το παρόν άρθρο ασχολείται με ένα θέμα λίγο παραμελημένο, αλλά πολύ σημαντικό: την ψυχική και συναισθηματική κατάσταση των υγιών αδερφών των ατόμων με αναπηρία

Πώς επηρεάζει η αναπηρία τα μέλη της οικογένειας.
Η παρουσία παιδιού με ειδικές ανάγκες στην οικογένεια επιφέρει αλλαγές στη σχέση των μελών της. Ειδικά σε παθήσεις όπως η εγκεφαλική παράλυση, οι απαιτήσεις για τη φροντίδα του παιδιού είναι αυξημένες.

Συχνά οι γονείς αφοσιώνονται στη φροντίδα του παιδιού με την αναπηρία, που απαιτεί μεγάλο βαθμό φυσικής φροντίδας σε ζωτικούς τομείς, όπως είναι το τάισμα, η υγιεινή, η μετακίνηση - στα χέρια του γονιού ή με αναπηρικό αμαξίδιο - αλλά επίσης απαιτεί και πρακτική φροντίδα, όπως μεταφορά από και προς θεραπείες, ιατρούς και ειδικούς.

Τέλος, υπάρχει και μια τρίτη σημαντική κατηγορία φροντίδας, η συναισθηματική έγνοια του γονιού για το παιδί με ειδικές ανάγκες, που εκδηλώνεται με υπερπροστασία, χατίρια, και υπερβολικό ενδιαφέρον.

Τα σχεδόν συνομήλικα αδέρφια χωρίς αναπηρία συχνά αφήνονται να μεγαλώσουν αυτοσυντήρητα, χωρίς την ιδιαίτερη φροντίδα και έγνοια των γονιών. Συχνά μάλιστα τους ζητείται να εξυπηρετούν τον/την αδερφό/ή με αναπηρία, υποχρεώνονται να τον/την παίρνουν μαζί τους και να δρουν αναπόσπαστα από αυτόν. Αυτή η κατάσταση που δημιουργείται από ανάγκη σε μια οικογένεια έχει επιπτώσεις σε όλα τα μέλη της.

Εφηβεία
Στη διάρκεια της εφηβείας τα παιδιά με αδέρφια με αναπηρία περνούν μια συναισθηματική επανάσταση που σχετίζεται άμεσα με την ύπαρξη του συγκεκριμένου αδερφιού. 

Καταρχήν, η "επανάστασή" τους ξεκινάει από το γεγονός ότι από πολύ νωρίς τα υγιή αδέρφια εμπλέκονται στη φροντίδα του αδερφού με αναπηρία.

Πολλές φορές μάλιστα αυτή η εμπλοκή είναι τόσο σημαντική, που ο υγιής αδερφός γίνεται γονεϊκό υποκατάστατο, με αποτέλεσμα να μην έχει την παιδική ξενοιασιά κι ανεμελιά, παρά να είναι φορτωμένος με ευθύνες και υποχρεώσεις που είναι παραπάνω από τη χρονική και συναισθηματική ηλικία του.

Στην εφηβεία η υγιής αδερφή δε θέλει να έχει καμία συμμετοχή στη φροντίδα του αδερφού με ειδικές ανάγκες και συχνά φτάνει στο άλλο άκρο, να μην κάνει δηλαδή ούτε τα απλά πράγματα που θα περίμενε κανείς από την ηλικία της.

Ένα άλλο σημαντικό και ιδιαίτερα "καυτό" ζήτημα για τους υγιείς εφήβους είναι το πώς να αντιμετωπίσουν την ύπαρξη του αδερφού με ειδικές ανάγκες. Όσο τα παιδιά είναι μικρά και οι γονείς είναι αυτοί που κανονίζουν την κοινωνική ζωή των παιδιών, κυρίως μέσα από οικογενειακές συγκεντρώσεις και ελεγχόμενες σχολικές παρέες, ο υγιής αδερφός υποχρεώνεται να πάρει μαζί του και την αδερφή του με ειδικές ανάγκες και να την εντάξει.

Στην εφηβεία όμως, οι γονείς έχουν πολύ μικρότερο έλεγχο της κοινωνικής ζωής των υγιών παιδιών τους, τα οποία συνήθως αρνούνται να συμπεριλάβουν και τον αδερφό με ειδικές ανάγκες. Το κοινωνικό αυτό χάσμα εκδηλώνεται με μια γενικότερη στάση απομάκρυνσης του υγιούς αδερφού, που συχνά προσπαθεί ν' αποκρύψει την ύπαρξη του ατόμου με ειδικές ανάγκες. Έτσι, τα υγιή αδέρφια ατόμων με ειδικές ανάγκες στην εφηβεία τους δεν καλούν φίλους στο σπίτι και δε μιλούν για τ' αδέρφια τους, ενώ επαναστατούν στις γονεϊκές προτροπές να συμπεριλάβουν τον αδερφό με ειδικές ανάγκες σε κάποια εκδήλωση.

Κατά τη διάρκεια της εφηβείας ορισμένα βασανιστικά ερωτήματα κάνουν την εμφάνισή τους και η υγιής αδερφή, κυρίως από ντροπή, δε ρωτάει για να πάρει τις απαραίτητες πληροφορίες. Τα υγιή αδέρφια συχνά ανησυχούν για το μέλλον, αναρωτιούνται τι θα γίνει όταν οι γονείς τους δεν θα βρίσκονται στη ζωή, αν θα πρέπει ν' αναλάβουν τα ίδια την ευθύνη του αδερφού με αναπηρία, αν τα ίδια θα μπορέσουν να παντρευτούν και να κάνουν οικογένεια ή αν η αναπηρία θα είναι κοινωνικό στίγμα για τα ίδια, αναρωτιούνται για την κληρονομικότητα της αναπηρίας και, γενικότερα, έχουν ποικίλες ερωτήσεις, τις οποίες όμως σπάνια εξωτερικεύουν.

Η έλλειψη σωστής πληροφόρησης και αντικειμενικής γνώσης είναι μεγάλο εμπόδιο στην ψυχική υγεία των ατόμων αυτών ενώ επίσης αποτελεί εμπόδιο και στη σχέση τους με τον ανάπηρο αδερφό. Τα ευρήματα των επιστημονικών ερευνών δείχνουν ότι στα υγιή αδέρφια ατόμων με ειδικές ανάγκες υπάρχει πληθώρα αρνητικών συναισθημάτων όπως ζήλια, απόρριψη, πίκρα, και ψυχική κούραση. Υπάρχει ανοιχτή έκφραση του παραπόνου των εφήβων προς τους γονείς ότι δεν τους συμπαραστάθηκαν αρκετά και ότι συναισθηματικά βρισκόταν στο περιθώριο. Η ζήλια επικεντρώνεται στο γεγονός ότι οι γονείς πάντα προσέφεραν περισσότερο χρόνο και φροντίδα στον αδερφό με αναπηρία, χωρίς να υπάρχει συνειδητοποίηση ότι χωρίς αυτή την φροντίδα το άτομο με αναπηρία δεν θα μπορούσε να ζήσει.

Το αίσθημα της μοναξιάς και της απομόνωσης συχνά είναι ιδιαίτερα έντονο στον υγιή έφηβο.Το παιδί χρειάζεται την προσοχή του γονιού και κυρίως σε περιόδους έντασης και στρες, όπως όταν ο αδερφός με αναπηρία μπαίνει στο νοσοκομείο, χειρουργείται ή περνάει από ιατρικές εξετάσεις και θεραπείες.

Την ίδια περίοδο που ο γονιός αφοσιώνεται στη φροντίδα του παιδιού με αναπηρία, το υγιές παιδί του έχει εξίσου ανάγκη τη συναισθηματική φροντίδα και την προσοχή του.

Στον υγιή έφηβο εκδηλώνονται προβλήματα συμπεριφοράς σε δύο επίπεδα: το ενδοπροσωπικό και αυτό σε σχέση με τον αδερφό με αναπηρία. Αρνητισμός, πειραματισμός χρήσης ουσιών, ξεσπάσματα, απομόνωση από την οικογένεια είναι προβλήματα στο ένα επίπεδο.

Σε σχέση με τον ανάπηρο αδερφό, οι έφηβοι τον απορρίπτουν, δεν κάνουν πια παρέα και δεν ασχολούνται μαζί του και αρνούνται οποιαδήποτε εμπλοκή - συναισθηματική ή πρακτική - με το άτομο με αναπηρία.

Τα ψυχικά οφέλη του υγιούς αδερφού
Πέρα όμως από τα προβλήματα που περιγράφηκαν, τα άτομα που είχαν την εμπειρία να μεγαλώσουν με έναν αδερφό ή αδερφή με ειδικές ανάγκες, έχουν προσκομίσει και οφέλη τα οποία θα διατηρήσουν για όλη τους τη ζωή, αφού τελειώσει η περίοδος της επανάστασης στην εφηβεία.

Οι υγιείς έφηβοι, λόγω της οικογενειακής τους κατάστασης αισθάνονται την ανάγκη να γίνουν μοναδικοί σε κάτι, κι έτσι επιλέγουν κάποιο σπορ ή το σχολείο, όπου έχουν επιτυχίες και ευκαιρίες να αναδειχθούν.

Ακόμα, λόγω των αυξημένων ευθυνών τους και της από νωρίς χαμένης αθωότητάς τους ωριμάζουν γρηγορότερα και γίνονται αξιόπιστοι ενήλικες στους οποίους μπορεί να βασιστεί κανείς.

Αυτά τα άτομα έχουν περισσότερη ανεκτικότητα απέναντι στους άλλους και ιδιαίτερη ανοχή στη διαφορετικότητα. 
Αισθάνονται συμπόνια για τους άλλους και αντιλαμβάνονται πότε γίνονται διακρίσεις στους πιο αδύναμους και προσπαθούν να το διορθώσουν.
Δρ. Λίζα Βάρβογλη
Ph.D. Ψυχολόγος-Ψυχοθεραπεύτρια