Η σεξουαλική κακοποίηση παιδιών στην οικογένεια -1- Σχολείο και παιδική προστασία.

H μακρά ιστορία της παιδικής ηλικίας έχει μια ζοφερή πορεία κακοποιήσεων. Οι κακοποιήσεις αυτές συνδέονται με την απόλυτη εξουσία των γονιών στα παιδιά τους και συχνά εκλαμβάνονται μάλιστα και ως παιδαγωγικές πρακτικές. Στοιχεία που αφορούν την ανατροφή των παιδιών των ανώτερων κοινωνικών τάξεων, γιατί γι' αυτές κυρίως έχουμε πληροφορίες, περιλαμβάνουν εγκαταλείψεις, βασανισμούς, σεξουαλική κακοποίηση, παιδοκτονίες και γενικά μια ιστορία ανείπωτης βαναυσότητας με την οποία οι γονείς ασκούσαν το δικαίωμα ζωής και θανάτου που είχαν στα παιδιά τους.

Τι θεωρούμε όμως σήμερα με τον όρο γενικά κακοποίηση των παιδιών; Σύμφωνα με τον ορισμό που δίνει το Ινστιτούτο Υγείας του Παιδιού με αυτόν περιγράφεται ένα φαινόμενο κατά το οποίο ένας ή περισσότεροι ενήλικες προκαλούν ή επιτρέπουν να προκληθούν στο παιδί σωματικές κακώσεις ή συνθήκες στέρησης, ώστε συχνά να επιφέρουν σοβαρές διαταραχές σωματικής, νοητικής, συναισθηματικής ή κοινωνικής μορφής ακόμα και το θάνατο.

Ιδιαίτερη μορφή κακοποίησης αποτελεί η σεξουαλική παραβίαση του παιδιού που ως τέτοια σύμφωνα με τον ορισμό του Kempe (1978) είναι " η εμπλοκή εξαρτωμένων, ανώριμων ως προς την ολοκλήρωση της ανάπτυξης παιδιών και εφήβων σε σεξουαλικές δραστηριότητες, τις οποίες δεν κατανοούν συνειδητά, για τις οποίες δεν είναι σε θέση να δώσουν έγκυρη συναίνεση και οι οποίες παραβιάζουν τις αντιλήψεις της κοινωνίας όσον αφορά τους οικογενειακούς ρόλους”.

Ο γενικός αυτός ορισμός συμπεριλαμβάνει διάφορες μορφές σεξουαλικής παραβίασης από την έκθεση σε επίδειξη, τις θωπείες και τις ασελγείς πράξεις μέχρι το βιασμό και την αιμομιξία. Η παιδική πορνογραφία και η πορνεία αποτελούν την εμπορευματική πλευρά του θέματος η οποία όμως δε θα μας απασχολήσει σήμερα.
Αντιλαμβανόμαστε αμέσως ότι η σεξουαλική κακοποίηση επισύρει κοινωνική ενοχή, ακόμη περισσότερο όταν συμβαίνει μέσα στην ίδια την οικογένεια με την παραβίαση του αιμομικτικού φραγμού, με συνέπεια να εντοπίζεται και να αποκαλύπτεται δυσκολότερα από άλλες μορφές κακοποίησης. Για τον ίδιο λόγο εξάλλου τα στοιχεία που βλέπουν το φως της δημοσιότητας είναι ελάχιστα σε σχέση με τις πραγματικές διαστάσεις της συχνότητας του προβλήματος.

Ενδεικτικά αναφέρω κάποια στοιχεία που αφορούν γενικά την κακοποίηση παιδιών η οποία στις Η.Π.Α. στις αρχές του '60 αφορούσε μόνο 447 παιδιά, ενώ στις μέρες μας φαίνεται να αγγίζει τα 2 εκατ. παιδιά από τα οποία 2.500 έως 5.000 πεθαίνουν. Έρευνα του 1984 (Παρίτσης και συνεργάτες) σε αντιπροσωπευτικό δείγμα μαθητών 13-15 χρόνων από όλη την Ελλάδα, έδειξε ότι το 15% των μαθητών είχαν υποστεί σοβαρή σωματική τιμωρία από τους γονείς τους τον τελευταίο μήνα.

Ποια είναι όμως τα στοιχεία εκείνα που αποδεικνύουν τις σοβαρές διαστάσεις που έχει πάρει και στη χώρα μας το φαινόμενο της σεξουαλικής κακοποίησης; Επίσημα στοιχεία είναι μάλλον ανύπαρκτα προς το παρόν, επειδή δεν έχει συσταθεί ένα σύστημα καταγραφής τους. Οι μόνες περιπτώσεις που γνωρίζουμε είναι αυτές που μελετήθηκαν μέσα από την εφαρμογή προγραμμάτων τα οποία εκπονήθηκαν με την πρωτοβουλία διαφόρων φορέων, όπως είναι το Ινστιτούτο Υγείας του Παιδιού, το Κέντρο Μελέτης και Πρόληψης Κακοποίησης και Παραμέλησης του Παιδιού, το Τμήμα Ψυχολογικής Παιδιατρικής του νοσοκομείου Παίδων Αγία Σοφία Αθηνών, η Μονάδα Προστασίας Παιδιού του Νοσοκομείου ΑΧΕΠΑ στη Θεσσαλονίκη, με τη συμβολή των κατά τόπων Κέντρων Ψυχικής Υγιεινής και των Υπηρεσιών του ΠΙΚΠΑ.

Πάντως σύμφωνα με τα στοιχεία μιας πρόσφατης μελέτης (Finkelhor 1994) που έγινε σε 14 ευρωπαϊκές χώρες όσον αφορά την Ελλάδα τα αποτελέσματα που προέκυψαν ήταν ότι το 33% των σεξουαλικών κακοποιήσεων κοριτσιών και το 23% των σεξουαλικών κακοποιήσεων αγοριών συμβαίνουν μέσα στο οικογενειακό περιβάλλον.

Από την ίδια μελέτη διαπιστώνουμε ότι οι συνθήκες και τα ποσοστά συχνότητας του φαινομένου στη χώρα μας δε διαφέρουν αισθητά από άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Ποια είναι τα στοιχεία αυτά (Ινστιτούτο Υγείας του Παιδιού 1992):

• 1:8 κορίτσια και 1:10 αγόρια μπορεί να είναι θύματα κάποιας μορφής σεξουαλικής κακοποίησης πριν την ηλικία των 18 ετών.
• 1:25 κορίτσια και 1:33 αγόρια έχει αναφέρει σε κάποιον ότι έχει υποστεί βιασμό ή αιμομιξία.
• 1:4 δράστες είναι μέλος της οικογένειας.
• 1:2 δράστες είναι γνωστός ή φίλος της οικογένειας.
• 8:10 φορές το παιδί μπορεί να είναι θύμα επαναλαμβανόμενης σεξουαλικής κακοποίησης. 

Από τα παραπάνω στοιχεία προκύπτει λοιπόν, πως οι περιπτώσεις υψηλού κινδύνου βρίσκονται κυρίως στα πλαίσια της οικογένειας. Οι περισσότεροι δράστες σεξουαλικής κακοποίησης είναι άτομα τα οποία το παιδί γνωρίζει καλά και εμπιστεύεται: πατέρας, αδελφός, άλλοι συγγενείς, οικογενειακοί φίλοι. Αυτή ακριβώς η σχέση εμπιστοσύνης, σε συνδυασμό με την ανηλικιότητα, την υποδεέστερη δηλαδή θέση του παιδιού σε σχέση με το δράστη, διευκολύνει την απόκρυψη της κακοποίησης. Τα παιδιά που κακοποιούνται δέχονται και απειλές από το δράστη ή απλά πείθονται με αποτέλεσμα η σεξουαλική κακοποίηση να μη συνοδεύεται απαραίτητα από σωματική κακοποίηση, η οποία είναι τις περισσότερες φορές ορατή.
Ας δούμε όμως ποιοι είναι οι κυριότεροι ατομικοί και κυρίως οι κοινωνικοί εκείνοι παράγοντες οι οποίοι καθιστούν τον οικογενειακό πυρήνα πεδίο υψηλού κινδύνου:

• Αρχικά η παρουσία στην οικογένεια ενός πρώην θύματος σεξουαλικής κακοποίησης.
• Προβλήματα στις σεξουαλικές σχέσεις του ζευγαριού.
• Άγαμη μητέρα.
• Προβλήματα υγείας στους γονείς (π.χ. άρρωστη μητέρα)
• Διάφορα σοβαρά οικογενειακά προβλήματα.
• Η παρουσία πατριού ή συντρόφου της μητέρας.
• Χαμηλό κοινωνικό-μορφωτικό επίπεδο των γονιών, χωρίς ωστόσο να είναι σπάνιο το φαινόμενο και σε ανώτερες κοινωνικές τάξεις.
• Σύγχυση των οικογενειακών ρόλων και η απουσία ορίων
• Η παρουσία κάποιας ψυχοπαθητικής προσωπικότητας 

Τέλος ο ισχυρός και παθολογικά στενός δεσμός μεταξύ των μελών της οικογένειας. Ενδοστρεφείς οικογένειες είναι εκείνες οι οποίες λειτουργούν ως "κλειστό σύστημα" όπου τόσο οι κακοποιήσεις όσο και οι συγκρούσεις συμβαίνουν κεκλεισμένων των θυρών. Τα μέλη της έχουν άγχος σχετικά με τυχόν διάλυση ή αλληλοεγκατάλειψη, ο δε μηχανισμός της αιμομιξίας είναι αυτό που κρατά την οικογένεια μαζί. Αλλά και οι ανοιχτές, οι χαοτικές οικογένειες που λειτουργούν χωρίς όρια οικογενειακών ρόλων προχωρούν επίσης καμιά φορά σε παραβίαση του ταμπού της αιμομιξίας.

Παπανικολάου Ε. (1998), «Η σεξουαλική κακοποίηση παιδιών στην οικογένεια. Σχολείο και παιδική προστασία», Virtual School, The sciences of Education Online, τόμος 1, τεύχος 1