Γνωριμία με τις ικανότητες του μωρού

Όταν το μωρό, αντικείμενο επιθυμίας των γονιών του, έρχεται στον κόσμο κι από πλάσμα της φαντασίας τους γίνεται πια υπαρκτό πρόσωπο, φέρνει στους γονείς του συγκίνηση, αγάπη, περηφάνια αλλά και αμηχανία, φόβο, αμφιβολία και αποθάρρυνση.

Οι γονείς γνωρίζουν ότι ο πρώτος χρόνος της ζωής του παιδιού είναι θεμέλιο για τη μελλοντική του εξέλιξη και αγωνιούν αν όλα θα εξελιχθούν ομαλά. Συνέχεια ελέγχουν αν όλα είναι εντάξει με το μωρό τους και τρομοκρατούνται με το παραμικρό σημάδι που θεωρούν μη φυσιολογικό. Η γνώση, μπορεί να τους βοηθήσει να μειώσουν το άγχος τους και να πάρουν μεγαλύτερη ευχαρίστηση από πρωτόγνωρες εμπειρίες που βιώνουν με τα μωρά τους.

Η επιστημονική μελέτη για την ψυχοκινητική εξέλιξη του παιδιού κατά τον πρώτο χρόνο της ζωής του και κατά τη δημιουργία των πρώτων σχέσεων με το περιβάλλον φέρνει στο φως ολοένα και καινούρια στοιχεία.

Αυτά έχουν κυρίως ανατρέψει την εικόνα του μωρού σαν παθητικό πλάσμα, που είναι ικανό μόνο να δέχεται της μητρικές φροντίδες, που δεν αντιλαμβάνεται τον κόσμο γύρω του και που δεν αλληλεπιδρά με αυτόν. Τώρα γνωρίζουμε για τις πρόωρες αισθητηριακές ικανότητες του μωρού, που του δίνουν τη δυνατότητα της
ενεργητικής επικοινωνίας με τη μητέρα.
Επίσης, έχουν ανατραπεί και οι αντιλήψεις σχετικά με τον ρόλο της μητέρας. Αυτός δεν περιορίζεται μόνο στην παροχή φροντίδας αλλά και στην ικανότητά της να αντιλαμβάνεται και να απαντά στα μηνύματα του μωρού της. Η μητέρα καθρεφτίζει το μωρό της αλλά και καθρεφτίζεται σε αυτό.
Αυτά τα νεότερα δεδομένα θα αποπειραθώ στη συνέχεια να σκιαγραφήσω.

Όραση
Υπάρχουν ενδείξεις ότι το έμβρυο αντιδρά όταν ρίξουμε δυνατό φως στην κοιλιά της μητέρας του.
Τα νεογέννητα ελκύονται κυρίως από οπτικά ερεθίσματα που μοιάζουν με ανθρώπινο πρόσωπο. Οι μητέρες υποστηρίζουν συχνά ότι το νεογέννητο τις κοιτάει και έχουν δίκιο. Άλλωστε το κράτημα και το χάϊδεμα του μωρού είναι ακριβώς τα ερεθίσματα που προκαλούν το άνοιγμα των ματιών του νεογέννητου.

Αυτή η ικανότητα για οπτική επαφή είναι κεφαλαιώδους σημασίας για την ανάπτυξη συναισθηματικού δεσμού με τη μητέρα. Η μητέρα αισθάνεται πιο κοντά στο βρέφος της όταν την κοιτάει και επικοινωνεί πιο εύκολα μαζί του.

Από νωρίς μπορεί ένα μωρό να παρακολουθεί ένα αντικείμενο, κυρίως όταν είναι ζωηρού χρώματος, κινείται σε μικρή απόσταση, με μικρή ταχύτητα και ακολουθεί απλή πορεία. Βέβαια στην αρχή αυτό το κατορθώνει για σύντομο χρονικό διάστημα.

Επιπλέον, το βρέφος από την τέταρτη κιόλας μέρα μπορεί να αναγνωρίσει τη μητέρα του, όμως βασίζεται κυρίως στο περίγραμμα του προσώπου κι όχι στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Γι’ αυτό πολλά βρέφη δυσανασχετούν όταν η μητέρα αλλάζει δραστικά το χτένισμά της.

Στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της μητέρας εστιάζονται όταν φτάσουν την ηλικία περίπου των δύο με τεσσάρων μηνών. Σε αυτή την περίοδο η σωματική ωρίμανση και η ψυχική ανάπτυξη θα επιτρέψουν στο βρέφος να χαμογελά όχι αντανακλαστικά, αλλά σαν μία συναισθηματική απάντηση, κυρίως στη μητέρα του. Το χαμόγελο έχει τεράστια σημασία για την ψυχική εξέλιξη του παιδιού και για την ανάπτυξη επαφής και επικοινωνίας με το περιβάλλον του.

Ακοή
Τα έμβρυα από την εικοστή έκτη κιόλας εβδομάδα της κύησης όχι μόνο αντιδρούν στα ηχητικά ερεθίσματα αλλά μπορούν να ξεχωρίζουν ήχους διαφορετικής συχνότητας. Το έμβρυο είναι εκτεθειμένο κυρίως στη φωνή της μητέρας του, αλλά και του πατέρα του και αυτό καθορίζει την αντίδραση των νεογέννητων στην
ανθρώπινη φωνή.

Οι νέες μητέρες θεωρούν ότι το μωρό αναγνωρίζει τη φωνή της από τις πρώτες μέρες της ζωής του καθώς σταματά να κλαίει και γυρίζει το κεφάλι προς την κατεύθυνσή τους, όταν εκείνες μιλάνε. Αυτό έχει πια αποδειχτεί.

Το μωρό δείχνει προτίμηση στην γυναικεία φωνή και προσελκύεται κυρίως από τα μελωδικά χαρακτηρίστηκα του λόγου, γι’ αυτό τα νανουρίσματα το ηρεμούν.
Το νεογέννητο τέλος στρέφει το κεφάλι του προς την κατεύθυνση μίας ηχητικής πηγής. Όταν πάει να κοιμηθεί, ένας ήχος προκαλεί το άνοιγμα των ματιών του και ένας συνεχής ήχος μπορεί να σταματήσει το κλάμα του.

Όσφρηση
Από την ηλικία των δύο ημερών, τα νεογέννητα έχουν οσφρητικές ικανότητες που τους βοηθάνε στην αναζήτηση του μητρικού στήθους. Αυτό μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η όσφρηση παίζει σημαντικότερο ρόλο για το νεογέννητο απ’ ότι για το παιδί ή τον ενήλικα.
Από τις πρώτες μέρες της ζωής μπορούν να ξεχωρίζουν δύο μυρωδιές, έστω κι αν μοιάζουν μεταξύ τους. Επιπλέον αντιλαμβάνονται δυσάρεστες μυρωδιές όπως ο ενήλικας και αντιδρούν σε αυτές με ανάλογο τρόπο, κυρίως με γκριμάτσες του
προσώπου.

Γεύση
Φαίνεται ότι και το έμβρυο αντιλαμβάνεται τη γλυκιά γεύση, όπως φανερώνεται από την μεγαλύτερη ποσότητα του αμνιακού υγρού που καταπίνει όταν αυτό έχει γλυκιά γεύση. Επίσης το νεογέννητο αυξάνει το πιπίλισμα όταν του δίνεται ζαχαρόνερο σε σχέση με το σκέτο νερό. Ακόμη, μέχρι την ηλικία των έξι μηνών, το μωρό αναπτύσσει μία αντανακλαστική αντίδραση των μυών της περιοχής του προσώπου, διαφορετική για κάθε γευστικό ερέθισμα, που είναι ίδια για όλα τα μωρά.
Μετά τον έκτο μήνα η απάντηση αυτή αρχίζει να διαφοροποιείται και να μην είναι πια αυτόματη. Το ίδιο συμβαίνει και εκ μέρους του περιβάλλοντος και έτσι αρχίζει μια σημαντική αλληλεπίδραση ανάμεσα στο μωρό και στα πρόσωπα που το φροντίζουν, που παίζει σημαντικό ρόλο, στη καθοριστική για τη ζωή, λειτουργία της
διατροφής. Είναι ένα από τα παραδείγματα, που μια αρχικά βιολογική αντίδραση γίνεται η βάση για την έκφραση των συναισθημάτων και την ανάπτυξη συναισθηματικής σχέσης και αλληλεπίδρασης με τους άλλους.

Κινητικές και φωνητικές ικανότητες
Η φυσιολογική εξέλιξη χαρακτηρίζεται πάντα από την προοδευτική
αντικατάσταση των στοιχείων του προηγούμενου σταδίου από τα νέα στοιχεία του επόμενου. Έτσι το πότε εμφανίζεται μια αντίδραση ή μια συμπεριφορά, είναι κρίσιμο για να μπορέσουμε να διαπιστώσουμε αν είναι φυσιολογική, όπως και το αν εξαφανίζεται στο χρόνο που πρέπει. 

Βέβαια κάθε παιδί αναπτύσσεται με το δικό του τρόπο και αυτό σημαίνει ότι τα χρονοδιαγράμματα είναι σχετικά. Η ψυχοκινητική ανάπτυξη αποτελεί μια συνεχή μεταμόρφωση που συντελείται μπροστά στα μάτια μας. 

Σε καμιά άλλη περίοδο της ζωής δεν ακολουθεί τόσο γρήγορους ρυθμούς. Στους δυο με τρεις πρώτους μήνες της ζωής εμφανίζονται αρχαϊκά αντανακλαστικά και μετά εξαφανίζονται. Ανάμεσα σε αυτά ξεχωρίζει για την σημασία που έχει για την επιβίωση, το αντανακλαστικό του θηλασμού. 

Το μόνο στοιχειώδες συναίσθημα που μπορούμε να παρατηρήσουμε αμέσως μετά την γέννηση και τις πρώτες μέρες της ζωής, είναι αυτό της δυσαρέσκειας. Το αντίθετό του δεν είναι η ευχαρίστηση αλλά η γαλήνη. Σε αυτήν τη κατάσταση βρίσκεται την περισσότερη ώρα και συνήθως κοιμάται 19 ώρες το 24ωρο. Μεταξύ του ύπνου και της πλήρους εγρήγορσης, που εκδηλώνεται με κραυγές, διάχυτη
κινητικότητα ή ζωηρό θηλασμό μπορεί να εμφανίζονται πλήθος ενδιάμεσων καταστάσεων.

Η κραυγή του νεογέννητου πυροδοτεί τη μητρική αντίδραση με άμεσο τρόπο, σαν βιολογική απάντηση. Η μητέρα είναι ικανή διαισθητικά να ξεχωρίσει και να αντιδράσει διαφορετικά στους διαφορετικούς τύπους κραυγών, όπως η κραυγή του πόνου, που προκαλεί μια άμεση απάντηση από τη μητέρα, που τρέχει να βοηθήσει το παιδί της χωρίς καθυστέρηση. Μια μητέρα που είναι σε επαφή με το παιδί της, μαθαίνει να αναγνωρίζει τις κραυγές του μέσα σε 48 ώρες.
Επίσης από τη δεύτερη με τρίτη εβδομάδα της ζωής αρχίζουν να εμφανίζονται ήχοι και κινήσεις μίμησης, όπως όταν το μωρό βγάζει την γλώσσα μετά από παρότρυνση του ενήλικα. Αυτό φανερώνει ότι το μωρό έχει ήδη αρχίσει να αναπτύσσει καταπληκτικές αντιληπτικές και συνδυαστικές ικανότητες ώστε να μπορεί μέσω της όρασης κυρίως να ενσωματώνει καινούριες συμπεριφορές.

Ικανότητες επικοινωνίας
Ένα μωρό δυο με τριών εβδομάδων αντιδρά διαφορετικά ανάλογα με το αν παρουσιάζεται μπροστά του ένα οποιοδήποτε αντικείμενο, η μητέρα του ή ένας άγνωστος ενήλικος. Όταν πρόκειται για ένα αντικείμενο, το μωρό στρέφει την προσοχή του προς αυτό, συχνά και τα χέρια και τα πόδια του. Για ένα σύντομο διάστημα το εξερευνά και αντιλαμβάνεται , στο μέτρο των δυνατοτήτων του, την
περιορισμένη ποσότητα πληροφοριών που το αντικείμενο περιέχει. Αυτή την κατάσταση έντονης προσοχής διαδέχεται μια απότομη αποστροφή του βλέμματος.
Αντίθετα η πολυπλοκότητα της κοινωνικής επαφής, δεν μπορεί να γίνει αντιληπτή από το μωρό παρά με ένα τρόπο κυκλικό που περιλαμβάνει φάσεις ηρεμίας. Στη σχέση με τη μαμά του το μωρό δεν είναι απλώς δέκτης φροντίδων, αλλά συμμετέχει στην αλληλεπίδραση και σαν ρυθμιστής της σχέσης. Η μητέρα αντιλαμβάνεται διαισθητικά την ανάγκη του παιδιού της και αρχίζει ένας διάλογος μεταξύ τους, με αγγίγματα, κοιτάγματα και φωνούλες, που βάζει τα θεμέλια των συναισθηματικών δεσμών. Η δυσφορία του μωρού είναι μεγάλη όταν η μητέρα του δεν ανταποκρίνεται κατάλληλα, αλλά και οι μητέρες δεν αντέχουν για πολύ να μην το κάνουν. Όπως έδειξε ένα σχετικό πείραμα, δεν άντεχαν να παραμείνουν αδιάφορες στις προσπάθειες
του μωρού τους να προκαλέσει την συνηθισμένη τους ανταπόκριση, πάνω από τρία λεπτά.

Οι ανταλλαγές με τα άλλα βρέφη αρχίζουν κιόλας από το μαιευτήριο.
Παρατηρούμε ότι οι κραυγές του ενός δείχνουν να απαντούν στις κραυγές του άλλου.
Από τον τρίτο μήνα δύο βρέφη που τοποθετούνται το ένα δίπλα στο άλλο δείχνουν να συντονίζονται μεταξύ τους. Οι κραυγές του ενός τραβούν την προσοχή του άλλου, το οποίο στην συνέχεια απαντά με κραυγές ή αγγίγματα.
Όπως κατά την διάρκεια της εγκυμοσύνης δεν μπορούμε να σκεφτούμε ένα έμβρυο αυθύπαρκτο, παρά μόνο μαζί με την γυναίκα που το έχει μέσα της και θα το φέρει στη ζωή, έτσι και όταν γεννιέται το μωρό με κανένα τρόπο δεν μπορούμε να το δούμε ξεχωριστά από τη μητέρα του. Μέσα στην αγκαλιά της θα γεννηθεί το κοινωνικό ανθρώπινο ον, ικανό να αναπτύσσει συναισθηματικούς δεσμούς.
Το ίδιο το νεογέννητο δεν έχει κανένα λόγο να συνειδητοποιήσει ότι το γάλα δεν εμφανίζεται επειδή το επιθύμησε και ότι η μαμά δεν είναι ένα μαζί του, όπως ο πλακούντας που το έτρεφε. Θα καταλάβει ότι είναι ξεχωριστό σιγά-σιγά, επειδή η μαμά του όσο και να προσπαθεί δεν είναι δυνατόν να απαντά πάντα ακαριαία. 2εν θα
ξυπνήσει αμέσως μόλις πεινάσει το μωρό, κάτι θα της αποσπάσει την προσοχή, όπως το κουδούνι της πόρτας και θα σταματήσει για λίγο να ανταποκρίνεται. 

Έτσι το μωρό αρχίζει να την αντιλαμβάνεται σαν κάτι ξεχωριστό από αυτό γύρω στους έξι μήνες.
Αυτή η συνειδητοποίηση συμβαδίζει με την απαρχή των ικανοτήτων του μωρού για προσαρμογή στο περιβάλλον. Για αυτό δεν πρέπει να φοβόμαστε ότι μέχρι τότε είναι δυνατόν να κακομάθουμε το παιδί μας, όταν στην αρχή της ζωής του, του προσφέρουμε όσο περισσότερη ανακούφιση μπορούμε, με το να το παίρνουμε στην
αγκαλιά μας. Αντίθετα αυτό το αίσθημα της σιγουριάς που έτσι θα ριζώσει μέσα του, θα είναι αυτό που μεγαλώνοντας θα του δώσει κουράγιο να εξερευνήσει τον κόσμο και να γίνει ανεξάρτητο.

Πολύ σημαντικό ρόλο στο μεγάλωμα του παιδιού, παίζει και ο πατέρας. Στις μέρες μας όλο και συχνότερα παίρνει από την αρχή ενεργό μέρος στην φροντίδα του μωρού άμεσα και όχι μόνο μέσω της συμπαράστασης και φροντίδας προς την γυναίκα του.
Κάποιες φορές μπορεί ακόμη και να είναι αυτός το πρωταρχικό πρόσωπο φροντίδας για το μωρό του. Τα μωρά γνωρίζουν ήδη τη φωνή του μπαμπά τους και ηρεμούν στην αγκαλιά του. Βέβαια η συμμετοχή του γίνεται πιο ενεργή όσο το μωρό μεγαλώνει. Αποδεικνύεται ότι τα παιδιά που ο πατέρας τους συμμετείχε ενεργά στο μεγάλωμά τους είναι πιο σίγουρα με τη σεξουαλική τους ταυτότητα και διαχειρίζονται καλύτερα τα δύσκολα συναισθήματα όπως τον θυμό και τις σχέσεις με συνομηλίκους.

Το μεγάλωμα ενός νέου ανθρώπου είναι σαν τα επικίνδυνα σπορ. Συχνά νιώθουμε ότι μας φτάνει στα όρια των δυνατοτήτων μας όμως και οι συγκινήσεις που μας χαρίζει είναι ασύγκριτες. Αρκεί να έχουμε καλή προετοιμασία και συνεργασία, κουράγιο να αναγνωρίζουμε τα λάθη και τις ελλείψεις μας και να μη φοβόμαστε το άγνωστο. Η αγάπη και το χιούμορ είναι οι πιο πολύτιμοι οδηγοί.

Μπουρνιά Μάρθα, Παιδοψυχίατρος