Το ξύλο έφυγε απ’ τον παράδεισο

Από τα λόγια των γονιών στο δάσκαλο «Δάσκαλε το κρέας δικό σου, τα κόκαλα δικά μου» έως σήμερα έχουμε διανύσει μεγάλη απόσταση. Όμως δεν μπορώ να αντισταθώ και να μην περιγράψω μια τιμωρία που είχε επιβληθεί στον πατέρα μου και σε συμμαθητές του τη δεκαετία του ’60 σε ένα χωριό της Κρήτης:

Δε γίνεται να ζει κάποιος στο 2011
και να τιμωρεί με τρόπους της δεκαετίας του ’50.

Δέκα χρονών τους έπιασαν να καπνίζουν στο προαύλιο του σχολείου. Αφού τους άφησαν κλειδωμένους για ώρες στο υπόγειο, εμφανίστηκε ο παπάς να τους ορκίσει ότι δε θα το ξανακάνουν μέχρι να φτάσουν τα 21. Μετά την «ορκωμοσία» πήγαιναν γονατιστοί μέχρι την άλλη άκρη της αίθουσας, όπου στεκόταν ο δάσκαλος με τη βίτσα προκειμένου να ολοκληρώσει το τελετουργικό της τιμωρίας. Και όλα αυτά ενώπιον των γονέων.

Μια γενιά πριν, η δασκάλα της γιαγιάς μου δε χρησιμοποιούσε μόνο τη βέργα, αλλά και τη φωτιά, απειλώντας ότι θα κάψει τα άτακτα παιδιά και τους κακούς μαθητές στην ξυλόσομπα. Το ξύλο είχε βγει από τον παράδεισο και ήταν το κατάλληλο εργαλείο για τη σωστή διάπλαση των παίδων. Αρκετοί ενήλικες φέρουν έως σήμερα ουλές ψυχικών τραυμάτων, ίσως και σωματικών, από βάρβαρες τιμωρίες των μαθητικών τους χρόνων. Στην ηθική εκείνης της εποχής η τιμωρία δικαιολογούνταν ως ένδειξη ενδιαφέροντος και αγάπης, με τον τιμωρό να υποστηρίζει ότι πονάει περισσότερο από τον τιμωρούμενο.

Σταδιακά τα παιδιά από «αναλώσιμο εργατικό δυναμικό» στα χωράφια της αγροτικής Ελλάδας, γίνονται το κέντρο της προσοχής και του ενδιαφέροντος μιας κοινωνίας που αναπτύσσεται και αναζητά την ευημερία. Σήμερα η σωματική τιμωρία των παιδιών έχει σχεδόν εκλείψει στα σχολεία, όχι όμως και στις οικογένειες. Οι σαδιστικού τύπου τιμωρίες, ωστόσο, εκείνες που περιέχουν εξευτελισμό, διαπόμπευση και ταπείνωση της προσωπικότητας του παιδιού θέλουμε να πιστεύουμε ότι –τουλάχιστον στις δυτικές κοινωνίες– έχουν περιοριστεί σε μεγάλο βαθμό.

Οι παιδαγωγικές διαστάσεις της τιμωρίας νοηματοδοτήθηκαν εκ νέου και συνοψίζονται στις έννοιες «όρια» και «συνέπειες». Με λίγα λόγια, στο πλαίσιο της σύγχρονης παιδαγωγικής αντίληψης, μιλάμε για συνέπειες μιας πράξης ή μιας παράλειψης, εκεί που παλαιότερα μιλούσαμε για τιμωρίες. Σύμφωνα με τη σύγχρονη παιδαγωγική πρέπει να εξηγήσεις με λογικά επιχειρήματα στο παιδί τους λόγους για τους οποίους χρειάζεται να υπακούει σε κάποιον κανόνα ή να ακολουθεί κάποιες νόρμες. Οι ειδικοί υποστηρίζουν επίσης πως θα πρέπει να καταλάβει ότι η θέσπιση κάποιων κανόνων και η χάραξη ορίων είναι απαραίτητη σε κάθε μορφή κοινωνικής συνύπαρξης, καθώς και ότι η παράβαση κάποιου κανόνα εγείρει λογικές και φυσικές συνέπειες για τον παραβαίνοντα.

Έχει παρατηρηθεί ότι σε όσες σχολικές μονάδες οι μαθητές συμμετέχουν από κοινού με τους εκπαιδευτικούς, μέσα από δημοκρατικές διαδικασίες, στη διαμόρφωση εσωτερικού κανονισμού, καταγράφεται μεγαλύτερο ποσοστό αποδοχής των κανόνων.

Αξίζει να σημειωθεί ότι γίνονται ευκολότερα αποδεκτά τα όρια που κινούνται στο πλαίσιο των ανθρωπιστικών αξιών, του σεβασμού του προσώπου και στο μέτρο της πραγματικότητας της εποχής. Δε γίνεται να ζει κάποιος στο 2011 και να τιμωρεί με τρόπους της δεκαετίας του ’50.

Ανηλεείς και εξοντωτικές τιμωρίες φαίνεται –σύμφωνα και με ερευνητικά δεδομένα– να διαμορφώνουν εξωκατευθυνόμενες προσωπικότητες που πολύ πιθανόν να αναπτύξουν με τη σειρά τους σαδιστικές συμπεριφορές προς τους πιο αδύναμους, π.χ., συμμαθητές ή προς μικρότερα αδέρφια.

Αρκετές φορές η επιβολή μιας ποινής έχει τα αντίθετα από τα αναμενόμενα αποτελέσματα. Στο μέτρο που η αμφισβήτηση αποτελεί χαρακτηριστικό γνώρισμα της εφηβείας, ο έφηβος που τιμωρείται επειδή έχει αμφισβητήσει την εξουσία και έχει συγκρουστεί μαζί της γίνεται ήρωας στα μάτια των συμμαθητών του, αφού διαθέτει θάρρος, δύναμη και τόλμη. Στην περίπτωση αυτή η τιμωρία όχι μόνο δεν πετυχαίνει το στόχο της (να δράσει αποτρεπτικά) αλλά, αντιθέτως, ενισχύει την αμφισβήτηση. Έτσι συχνά, στο πλαίσιο ενός άκαμπτου σχολικού συστήματος, μια παραβατική συμπεριφορά μπορεί να εκφράζει καταπιεσμένα αισθήματα αγανάκτησης όλης της ομάδας.

Σε κάποιες άλλες περιπτώσεις όμως η επιβολή μιας δίκαιης τιμωρίας μπορεί να ανακουφίζει το παιδί ή τον έφηβο, στο μέτρο που δεν το αφήνει έρμαιο στις τύψεις και τις ενοχές του: «Έκανα λάθος, πλήρωσα, μπορώ να επανενταχθώ στην ομάδα». Σύμφωνα επίσης με την ψυχαναλυτική οπτική τα όρια που θέτει το σχολείο μπορούν να βοηθήσουν το παιδί ή τον έφηβο να αντιμετωπίσει τη βία των ενορμήσεών του. Άλλωστε η συνύπαρξη σε μια κοινωνική ομάδα απαιτεί τον έλεγχο ή και την καθυπόταξη ενός μέρους αυτών των ενορμήσεων.

Απόσπασμα από κείμενο που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό ΚΟΝΤΕΪΝΕΡ (03/2011) με την υπογραφή της Ιριάννας Λιανάκη-Δεδούλη. Πρωτότυπος τίτλος: «Επειδή το ξύλο δε βγήκε από τον παράδεισο...»
Σχολείο και Οικογένεια

Το ξύλο δεν βγήκε από τον Παράδεισο