Κορίτσια στον πόλεμο του 2000

Αφωνα και τον καιρό της ειρήνης, τα κορίτσια είναι τα αόρατα θύματα των σύγχρονων συρράξεων. Με τη βοήθεια της Ελληνικής Επιτροπής της UNICEF, συγκεντρώσαμε πληροφορίες που επιχειρούν να τους δώσουν σάρκα και οστά.

Η βίαιη ενηλικίωση

Σχεδόν αόρατα, χωρίς δική τους φωνή, με ελάχιστα δικαιώματα και τον καιρό της ειρήνης, τα μικρά κορίτσια είναι ίσως τα μεγαλύτερα θύματα των σύγχρονων πολέμων.
Τα ελάχιστα διαθέσιμα στοιχεία είναι εξαιρετικά ανησυχητικά: στις ένοπλες συρράξεις που συγκλονίζουν τον πλανήτη, τα κορίτσια δεν έχουν να αντιμετωπίσουν μόνον τα εχθρικά όπλα, τον βίαιο εκπατρισμό, την πείνα και τις αρρώστιες. Σε όλο και περισσότερες περιπτώσεις, τα κορίτσια εξαναγκάζονται από τους εμπολέμους σε μια βάναυση "ενηλικίωση": μετατρέπονται σε πολεμική λεία και υφίστανται μια μεταχείριση οι τραυματικές επιπτώσεις της οποίας θα τα συνοδεύει σε ολόκληρη την ενήλικη ζωή τους.Οι στατιστικές -και δεν είναι οι μόνες- σιωπούν, αδύναμες να προσεγγίσουν μια ανθρώπινη κατηγορία που άλλοτε υπάγεται στη στήλη "παιδιά" και άλλοτε στη στήλη "γυναίκες". Με τον τρόπο αυτό, τα κορίτσια καταδικάζονται για μία ακόμη φορά σε πλήρη αφάνεια: θεωρούνται "γυναίκες", όταν υφίστανται τα ιδιαίτερα δεινά που οι πόλεμοι επιφυλάσσουν στο φύλο τους, και "παιδιά", όταν η θυματοποίησή τους οφείλεται στη μικρή τους ηλικία.
Ούτε όμως ακριβώς "γυναίκες" ούτε απλώς "παιδιά", τα κορίτσια έχουν δικαίωμα σε μια χωριστή αντιμετώπιση, ακόμη και στο επίπεδο των αριθμών. Το πρόβλημα μοιάζει να γίνεται πλέον αντιληπτό από τους διεθνείς οργανισμούς, οι οποίοι τα τελευταία χρόνια είχαν επανειλημμένα την ευκαιρία να διαπιστώσουν τα σχετικά κενά των πηγών τους. Πώς μπορεί κανείς να ασχοληθεί με ένα ζήτημα, αν προηγουμένως δεν επιχειρήσει να το περιγράψει;
Σύμφωνα με πρόσφατα στοιχεία, οι σύγχρονες ένοπλες συρράξεις -82 μετρήθηκαν για το διάστημα 1989-1993- εμφανίζουν μια ανατριχιαστική πρωτοτυπία: ενώ στις αρχές του αιώνα το ποσοστό των αμάχων επί του συνόλου των θυμάτων ενός πολέμου δεν ξεπερνούσε το 5%, τη δεκαετία του '90 το ποσοστό αυτό εγγίζει ήδη το 90%, από το οποίο το μισό περίπου είναι παιδιά και των δύο φύλων. Εκτός αυτού, έχει υπολογιστεί ότι οι ένοπλες συγκρούσεις της περασμένης δεκαετίας στοίχισαν τη ζωή δύο εκατομμυρίων παιδιών, ενώ άλλα έξι εκατομμύρια παιδιά ακρωτηριάστηκαν ή τραυματίστηκαν σοβαρά την ίδια περίοδο. Και πάλι οι αριθμοί δεν είναι σε θέση να μιλήσουν για το φύλο των ανήλικων θυμάτων. Καθώς όμως οι αρμόδιοι διεθνείς οργανισμοί αμφισβητούν ήδη την παραδοσιακή μεθοδολογία συλλογής πληροφοριών που αδιαφορούσε για τις ειδικές τύχες των κοριτσιών στους σύγχρονους πολέμους, έχουν ήδη κάνει τη δειλή εμφάνισή τους οι πρώτες μελέτες που ασχολούνται κάπως πιο συγκροτημένα με το πρόβλημα.
Ενδεικτική είναι στο σημείο αυτό η σχετική δέσμευση της UNICEF, σύμφωνα με την οποία η ιδιαίτερη κατά φύλο αντιμετώπιση των παιδιών που βιώνουν καταστάσεις έκτακτης ανάγκης θα αποτελεί στο εξής αναπόσπαστο στοιχείο της δράσης της. Αλλά αντίστοιχη είναι και η θέση της έκθεσης με θέμα τις "Επιπτώσεις των ένοπλων συρράξεων στα παιδιά", η οποία παρουσιάστηκε τον Νοέμβριο του '96 στη Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών. H έκθεση, η οποία ανατέθηκε στην εκπαιδευτικό και πρώην υπουργό Παιδείας της Μοζαμβίκης Graca Machel, εξετάζει την επίδραση τριάντα περίπου σημερινών πολέμων στη ζωή εκατομμυρίων παιδιών και στέκεται με έμφαση στις διαφορετικές κατά φύλο επιπτώσεις τους.
Οι νέες αυτές προσεγγίσεις οδηγούν διεθνείς οργανισμούς και μη κυβερνητικές οργανώσεις να διακρίνουν τις τρομακτικές διαστάσεις του αποσιωπημένου έως πρόσφατα φαινομένου της συστηματικής σεξουαλικής βίας που υφίστανται τα κορίτσια, κυρίως οι έφηβες, σε καιρό πολεμικών συγκρούσεων. Η "ανακάλυψη" αυτή τους παροτρύνει να γίνουν ένθερμοι υποστηρικτές του χαρακτηρισμού των συγκεκριμένων βιασμών ως εγκλημάτων πολέμου και να ζητούν τον εντοπισμό και την τιμωρία των ενόχων. Δεν είναι όμως μόνον η σεξουαλική βία: τα στοιχεία που έχουν ήδη συγκεντρωθεί μαρτυρούν ότι οι πόλεμοι επιφέρουν ανατροπές που θίγουν όλες τις δυνατές πτυχές της ζωής των κοριτσιών με τρόπους διαφορετικούς από ό,τι συμβαίνει με τα συνομήλικά τους αγόρια. Ας αναφερθούμε σε ορισμένες από αυτές, υπενθυμίζοντας για μια ακόμη φορά ότι οι σχετικές έρευνες βρίσκονται σε εμβρυακό ακόμη στάδιο.
Εξαιρετικά επώδυνες για τα κορίτσια αποδεικνύονται ήδη οι μαζικές μετακινήσεις πληθυσμών που σημειώνονται την εποχή του πολέμου. Ο βίαιος ξεριζωμός από τη γενέθλια γη και η διάλυση των οικογενειακών ή των κοινοτικών δεσμών αφενός καθιστούν τα κορίτσια εύκολη λεία των πάσης φύσεων επιτηδείων, αφετέρου τα υποχρεώνουν να υποδυθούν ρόλους ενηλίκων και να αναλάβουν όλα τα βάρη των μικρότερων μελών της οικογένειας. Στις συνθήκες αυτές, τα κορίτσια εξαναγκάζονται να ωριμάσουν μέσα σε ένα εικοσιτετράωρο. Εκτός αυτού, σε πολλές ένοπλες συρράξεις τα κορίτσια επιστρατεύονται ως εργατική δύναμη υπεύθυνη για το μαγείρεμα και την καθαριότητα την ημέρα, ενώ τη νύχτα τους ανατίθεται ο ρόλος της "συζύγου" των πολεμιστών. Υπάρχουν ακόμη περιπτώσεις κατά τις οποίες κορίτσια επιλέγονται για να μεταφέρουν κρυφά εκρηκτικές ύλες, αλλά και για να λειτουργήσουν ως "ανθρώπινες βόμβες". Η αιτιολόγηση είναι απλή: τα κορίτσια είναι εκείνα που κινούν λιγότερο τις υποψίες του αντιπάλου.
Δεν τελειώνουν εδώ τα προβλήματα των κοριτσιών στον πόλεμο. Οπως προκύπτει από τα υπάρχοντα στοιχεία, τόσο κατά τη διάρκεια των συρράξεων όσο και μετά το πέρας τους τα κορίτσια εγκαταλείπουν το σχολείο σε ποσοστά τριπλάσια από εκείνα των αγοριών. Τα κορίτσια, εξάλλου, είναι εκείνα που υποφέρουν συχνότερα από ασθένειες, κυρίως τις σεξουαλικά μεταδιδόμενες και όσες οφείλονται στην έλλειψη μέσων υγιεινής.
Μεγάλος είναι ακόμη ο αριθμός των κοριτσιών που, όπως υποδεικνύουν η Ρουάντα και η Βοσνία, έχουν να αντιμετωπίσουν τα πολύπλοκα ιατρικά προβλήματα που συνεπάγεται η εγκυμοσύνη και ο τοκετός σε μικρή ηλικία και σαν αποτέλεσμα βιασμού. Στο σημείο αυτό αξίζει να σημειωθεί ότι τα κορίτσια υποφέρουν συχνά και από την απειλή της σεξουαλικής βίας, γεγονός που τα αναγκάζει να καταφεύγουν σε πρόωρους γάμους για λόγους ασφάλειας (στο Μπουρούντι και τη Σομαλία, για παράδειγμα, όπου ο μέσος όρος γάμου έπεσε στα 12 χρόνια). Πολλές είναι ακόμη οι περιπτώσεις που τα κορίτσια τόσο στον πόλεμο όσο και στα στρατόπεδα των προσφύγων εξωθούνται στην πορνεία προκειμένου να εξασφαλίσουν λίγο φαγητό ή την επιβίωση των δικών τους. Οπως έχει παρατηρηθεί, πολλά είναι τα κορίτσια που μετά το βιασμό τους χάνουν τον αυτοσεβασμό τους και αυτοχαρακτηρίζονται πόρνες. Η εξώθηση πάντως των κοριτσιών στην πορνεία είναι τρέχον φαινόμενο στα προσφυγικά στρατόπεδα. Και ακόμη πιο ανατριχιαστικό είναι το παράδειγμα της Μοζαμβίκης, όπου κοριτσάκια 12-18 ετών σπρώχτηκαν στην πορνεία από στρατιώτες της Ομάδας Επιτήρησης του ΟΗΕ.
Διαφορετικές είναι και οι κατά φύλο ψυχικές διαταραχές που υφίστανται τα παιδιά στον πόλεμο: Μελέτες για τα παιδιά της Κολομβίας υποστηρίζουν ότι το άγχος της μετακίνησης και της ανασφάλειας είναι οξύτερο στα κορίτσια, ενώ οι στατιστικές δείχνουν ότι συχνότερες είναι οι αυτοκτονίες κοριτσιών (52%), κάτι που ανατρέπεται στους ενήλικους, όπου οι άνδρες καταλαμβάνουν το μεγαλύτερο ποσοστό (75%). Παρά τα ακόμη περιορισμένα στοιχεία, υπάρχουν ενδείξεις ότι τα κορίτσια, καθώς ενέχονται σε μικρότερο από τα αγόρια βαθμό στις πολεμικές ωμότητες, βασανίζονται λιγότερο από ενοχές.
Υποφέρουν ωστόσο περισσότερο από τα αγόρια από το αίσθημα της απώλειας, γεγονός που συναρτάται με τη στενότερη εξάρτησή τους από την οικογένεια. Στη Σομαλία, για παράδειγμα, συμπτώματα όπως εφιάλτες, αγοραφοβία και κατάθλιψη είναι πολύ συχνότερα στα κορίτσια. Η περίπτωση της Ρουάντα είναι εξίσου εύγλωττη: τα βιώματα των σφαγών έχουν κάνει τα αγόρια πιο επιθετικά, ενώ τα κορίτσια ακόμη πιο εσωστρεφή και απόμακρα.