Αφιέρωμα στην ηθικοποίηση του παιδιού: Θεωρίες, πρακτικές και μεγάλες Αλήθειες (μέρος 1ο)

Αν υπήρχε μόνο μία ικανότητα που θα θέλαμε να έχει το παιδί μας, θα ήταν να μπορεί να διακρίνει το «καλό» από το «κακό». Αυτό, όμως , προϋποθέτει ότι εμείς θα του διδάξουμε τις ηθικές αξίες.

της Ελένης Χαδιαράκου 
 
Η ηθική διδάσκεται, έλεγε ο Σωκράτης, και προφανώς είχε δίκιο. Βέβαια, η έννοια της ηθικής για κάποιους είναι ταυτισμένη με συγκεκριμένους κανόνες συμπεριφοράς, με τον καθωσπρεπισμό και τη σεμνοτυφία. Λάθος! Ηθική είναι και η φωνή της συνείδησης και της καρδιάς μας, και εκείνη που θα μας πληροφορήσει πότε αυτό που κάνουμε είναι σωστό ή λάθος. 
Η οικογένεια αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους παράγοντες της ηθικής ανάπτυξης του παιδιού. Εκείνη που θα το «εκπαιδεύσει» να έρθει σε επαφή με τα συναισθήματά του, να ενταχθεί ομαλά σε ομάδες και, τέλος, να αναπτυχθεί ψυχοσωματικά, γνωστικά και ψυχοπνευματικά.
Τι είναι η ηθική ανάπτυξη;
Ηθική ανάπτυξη είναι ο τρόπος που ο άνθρωπος φτάνει στην ικανότητα να επιλύει τις αντιθέσεις ανάμεσα στις εγωκεντρικές ανάγκες και τάσεις του και στις υποχρεώσεις του να ενεργεί θετικά ως προς τις ανάγκες και τα δικαιώματα των άλλων. Με τον όρο ηθικότητα εννοούμε την ικανότητα του ατόμου να ξεχωρίζει το «καλό» από το «κακό». Μπορούμε, όμως, να διδάξουμε την ηθική στα παιδιά μας, και ποιος είναι ο τρόπος;
Τα τέσσερα «κλειδιά» της ηθικής προσωπικότητας
Οικογένεια: Είναι ο βασικός πυρήνας για την ηθική του ανάπτυξη. Όταν ένα παιδί έχει την τύχη να περιστοιχίζεται από μια υγιή οικογένεια, τόσες περισσότερες πιθανότητες έχει να αποκτήσει έναν ηθικό κώδικα ζωής. Αν πάλι μεγαλώσει σε μια οικογένεια που ελάχιστα ενδιαφέρεται για τις συναισθηματικές του ανάγκες, θα αποκτήσει μια προσωπικότητα που θα δυσκολεύεται να εκφραστεί συναισθηματικά και θα αδιαφορεί για τους γύρω του.
Φίλοι: Είναι ό,τι καλύτερο διαθέτουν τα παιδιά σε αυτή τη ζωή, γι’ αυτό και θα πρέπει να τα ενθαρρύνουμε να δημιουργούν φιλίες. Οι φίλοι τα βοηθούν να ακούν και να μιλάνε, να νοιάζονται και να νιώθουν. Είναι απλώς αναντικατάστατοι.
Αξίες: Σεβασμός, δικαιοσύνη, καλοσύνη, εμπιστοσύνη, αξιοπρέπεια. Αν τους δείξετε τι σημαίνει κάθε αξία από αυτές, τότε να είστε σίγουροι πως το κέρδος θα τους «επιστραφεί».
Μάθηση: Ενθαρρύνετέ το να σέβεται το σχολείο και να αγαπά το διάβασμα. Δεν υπάρχει μεγαλύτερη δύναμη από τη γνώση και τη μάθηση.
Διδάξτε στο παιδί σας το «ηθικό» λεξιλόγιο
Το παιδί σήμερα είναι εκτεθειμένο σε χιλιάδες ερεθίσματα που εμείς δεν μπορούμε να ελέγξουμε: Τηλεόραση, διαφημίσεις, προϊόντα ύποπτης προέλευσης, γκάτζετ, κινητά τηλέφωνα, βίαια κινούμενα σχέδια και βέβαια το ίντερνετ. Τα ερεθίσματα αυτά επηρεάζουν τόσο την προσωπικότητα όσο και το λεξιλόγιό του, το οποίο -σύμφωνα με τους ειδικούς- μπορεί να εμπλουτίζεται όσον αφορά την τεχνολογική ορολογία, αλλά γίνεται όλο και φτωχότερο όσον αφορά την καθημερινή του γλώσσα. Τα βιβλία θα... 
το βοηθήσουν να εξοικειωθεί με λέξεις με θετική σημασία, αλλά και θα αναπτύξουν τη συναισθηματική και την ηθική του νοημοσύνη.
Σεβαστείτε τις φιλίες του
Τα παιδιά έχουν ανάγκη από συναισθηματική ασφάλεια, και βέβαια οι φιλίες τούς προσφέρουν μεγάλες δόσεις από αυτό. Από τα δύο κιόλας τους χρόνια, τα νήπια νιώθουν μεγάλη ανάγκη να συναναστραφούν, να αγγίξουν, να χαϊδέψουν ή να φιλήσουν άλλα παιδάκια. Οι ειδικοί, μάλιστα, υποστηρίζουν πως η ανάγκη τους αυτή είναι εξίσου δυνατή με την ανάγκη τους για γονεϊκή ασφάλεια. Κι αυτό φαίνεται από το πόσο υποφέρουν όταν χάνουν ένα φίλο επειδή μετακόμισε ή άλλαξε σχολείο. Οι γονείς οφείλουμε να ενθαρρύνουμε τις φιλίες τους, κρατώντας όμως πάντα μια διακριτική απόσταση. Είναι εντελώς λανθασμένο να τα υποχρεώνουμε να συναναστραφούν με παιδιά που εμείς θέλουμε επειδή εξυπηρετούν κάποιους δικούς μας σκοπούς. Όπως συμβαίνει και με τους ενηλίκους, έτσι και με τα παιδιά καμία φιλία δεν θα ανθίσει αν δεν υπάρχει η αντίστοιχη «χημεία».
Δώστε το καλό παράδειγμα
Τα παιδιά είναι οι άγρυπνοι φρουροί της ηθικής των μεγάλων ή της έλλειψής της, έλεγε ο καθηγητής Ρόμπερτ Κόουλς. Από εσάς, λοιπόν, θα μάθει τι είναι ηθικό και πώς θα το εφαρμόσει στην καθημερινότητά του. Αν εσείς του διδάσκετε μεν, αλλά δεν τηρείτε τους αντίστοιχους ηθικούς κώδικες, τότε θα μπερδευτεί και -το χειρότερο- θα σας αμφισβητήσει!
Μάθετέ του να σέβεται τα δικαιώματα και τα αισθήματα των άλλων
Κι αυτό μπορεί να το καταφέρει με το να μάθει από μικρό πόση δύναμη κρύβεται στην έννοια «αυτοέλεγχος». Ο αυτοέλεγχος θα το βοηθήσει να επιλύσει ειρηνικά τις διαφορές του, να σέβεται τις απόψεις των άλλων και, φυσικά, να ενταχθεί ευκολότερα στο κοινωνικό σύνολο.
Μάθετέ του να συμμετέχει και να προσπαθεί
Όταν ένα παιδί συμμετέχει, σημαίνει πως δοκιμάζει νέες και πρωτόγνωρες εμπειρίες, αλλά και μαθαίνει ποιες είναι οι δυνατότητές του. Τόσο η επιτυχία όσο και η αποτυχία θα το βοηθήσουν μακροπρόθεσμα να αναπτύξει τη δική του προσωπική άποψη για τη ζωή.
Ενθαρρύνετέ το να είναι ανεξάρτητο
Και, βέβαια, πάντα με όρια. Ανεξαρτησία δεν σημαίνει «ασυδοσία».
Ενδυναμώστε την πνευματικότητά του
Αν το παιδί έχει πνευματικά ενδιαφέροντα, νιώθει πληρότητα. Η μουσική, το θέατρο, ο χορός, η λογοτεχνία, οι επιστήμες, η αγάπη για τη φύση, μπορούν να γίνουν τα καλύτερα ερεθίσματα γι’ αυτό. Ενθαρρύνετέ το να διαβάσει, να χορέψει, να ακούσει μουσική, συνοδέψτε το σε ένα θέατρο ή σινεμά.
Φρόυντ και ηθική
Η ψυχαναλυτική θεωρία του Freud υποστηρίζει ότι η ηθικότητα παρουσιάζεται στον άνθρωπο ως συναίσθημα. Η ηθικότητα παρουσιάζεται, κυρίως, στην ηλικία των 5 ετών ως συναίσθημα της ενοχής. Το παιδί υφίσταται πολλές απαγορεύσεις και ματαιώσεις, και αυτό έχει ως αποτέλεσμα να αναπτύσσει το συναίσθημα της ενοχής σε διάφορες απαγορευμένες πράξεις. Οι ψυχαναλυτικοί εκπρόσωποι της θεωρίας υποστηρίζουν ότι οι βασικές διεργασίες της δημιουργίας της ηθικής συνείδησης ξεκινούν από την ηλικία των 5-6 ετών, αφού αυτή τη χρονική περίοδο αρχίζει η αλληλεπίδραση των τριών στοιχείων της προσωπικότητας: το Εκείνο, το Εγώ και το Υπερεγώ.
Σε ποια ηλικία αναπτύσσεται ηθικά το παιδί;
Σύμφωνα με τον Kohlberg, το πρώτο επίπεδο ηθικότητας είναι το προηθικό, που κυριαρχεί στην προσχολική ηλικία, και περιλαμβάνει τα δύο ακόλουθα στάδια: α) την ηθική που είναι εστιασμένη στην τιμωρία και την υπακοή και β) την ηθική του αφελούς συντελεστικού ηδονισμού. Το δεύτερο επίπεδο της κατηγοριοποίησης της ηθικότητας, σύμφωνα με τον Kohlberg, είναι η συμβατική ηθική, που κυριαρχεί στη σχολική ηλικία, και περιλαμβάνει τα δύο ακόλουθα στάδια: α) την ηθική του «καλού παιδιού» και β) την ηθική της «έννομης τάξης». Τέλος, το τρίτο επίπεδο της ηθικότητας είναι η αυτόνομη ηθική, που εμφανίζεται στην εφηβική ηλικία, και περιλαμβάνει τα ακόλουθα στάδια: α) την ηθική του κοινωνικού συμβολαίου και β) την ηθική των προσωπικών αξιών.
Τα ηρωικά πρότυπα και η ηθική εκπαίδευση
Πόσο ηθικός είναι ο Σούπερμαν και πόση καλοσύνη κρύβεται πίσω από τους δώδεκα άθλους του Ηρακλή; Σύμφωνα με τους ψυχολόγους, ένας τρόπος για να μάθουμε περισσότερα για το τι σκέφτονται τα παιδιά για την ηθική είναι να μελετήσουμε τις αντιλήψεις τους για την έννοια του ήρωα και τα ηρωικά πρότυπα με τα οποία ταυτίζονται σε κάθε ηλικία. Σε κάθε κοινωνικό σύστημα, η έννοια της ηθικής συνδέεται με τα ηρωικά πρότυπα που επικρατούν σε κάθε εποχή. Η αντίληψη για την έννοια και τα χαρακτηριστικά του ήρωα αλλάζει με το πέρασμα της ηλικίας. 
Τα παιδιά της προσχολικής και πρώτης σχολικής ηλικίας (5-6 ετών) θεωρούν ως ήρωα κάποιον με εξαιρετικές φυσικές ή υπερφυσικές δυνάμεις, ή κάποιον που είναι όμορφος και ελκυστικός. Για τα παιδιά των 8-9 χρόνων, ήρωας είναι κάποιος που βοηθά τους συνανθρώπους του και, γενικά, κάνει το καλό. Κατέχει χαρακτηριστικά όπως γενναιότητα, καλοσύνη, αξιοπιστία. Στην πρώτη εφηβική ηλικία (11-13 ετών), τα παιδιά θεωρούν ήρωα κάποιον που έχει εξαίσιες ψυχολογικές ιδιότητες (θάρρος, σοφία, καλοσύνη) και προκαλεί το θαυμασμό όλων εξαιτίας μιας σημαντικής ενέργειάς του ή ενός ιδιαίτερου χαρακτηριστικού του. Τέλος, στα 15-16 τους χρόνια, οι έφηβοι εκτιμούν ότι ο ήρωας είναι ένα πρόσωπο που κάνει κάτι εξαιρετικό, δείχνοντας γενναιότητα, πίστη στις ηθικές αξίες και αυτοθυσία. Επιπλέον, περιλαμβάνουν μια νέα διάσταση στην έννοια του ήρωα, τις προσωπικές πεποιθήσεις. Ήρωας θεωρείται εκείνος που μένει σταθερός και συνεπής στις προσωπικές του αξίες, παρά τις όποιες γι’ αυτόν αρνητικές συνέπειες. Ένα κοινό εύρημα σε παρόμοιες έρευνες είναι ότι τα παιδιά σε κάθε ηλικία θεωρούν ως ήρωες τα μέλη της οικογένειάς τους, κυρίως τους γονείς, και πρόσωπα που ανήκουν στο φιλικό και συγγενικό τους περίγυρο. Πιο συγκεκριμένα, τα ηρωικά πρότυπα που αφορούν την οικογένεια τα εκτιμούν ως βοηθούς, προστάτες και σπουδαίους χαρακτήρες, και τους προσδίδουν χαρακτηριστικά όπως καλοσύνη, γενναιότητα, αξιοπιστία και εντιμότητα.

kids.in.gr