Πώς να διαχειριστώ τον θυμό μου όταν ο έφηβος με φτάνει στα όριά μου

Συχνά δέχομαι παράπονα από γονείς εφήβων για συμπεριφορές των παιδιών τους που αισθάνονται ότι αδυνατούν να διαχειριστούν. Είναι αλήθεια ότι καθώς οι έφηβοι μεγαλώνουν στρέφονται περισσότερο προς τον έξω κόσμο και τις παρέες και απαιτούν μεγαλύτερη αυτονομία. Αυτή η διαδικασία της πορείας προς την ενηλικίωση τους φέρνει συχνά σε αντιπαράθεση με τους γονείς.  Τι γίνεται όταν η επικοινωνία με τον έφηβο φτάνει τους γονείς στα όριά τους; Τι θυμώνει τους γονείς;

Αρχικά ας αναγνωρίσουμε ότι η εφηβεία είναι φάση επαναστατικότητας και διεκδίκησης. Ο έφηβος αρχίζει να διαμορφώνει την δική του άποψη για τον κόσμο και θέλει να την εκφράσει. Οι τρόποι με τους οποίους εκφράζονται οι έφηβοι μπορεί  να εκλαμβάνονται από τους ενήλικες ως  εκκεντρικοί και υπερβολικοί.  Μπορεί  ακόμα να έρχονται σε αντίθεση με επιθυμητά από την οικογένεια πρότυπα.  Η εφηβεία είναι ακόμα μια φάση ζωής που περισσότερο από άλλες χαρακτηρίζεται από διακυμάνσεις. Έτσι, δεν είναι ασυνήθιστο για τους εφήβους να εκδηλώνουν μεταπτώσεις στη διάθεση και το συναίσθημά τους αλλά, και να εκφράζουν ασυνέπεια ως προς τη στάση και τις απόψεις τους για τη ζωή και τις συμπεριφορές τους που απορρέουν από αυτές. Όλα αυτά σχετίζονται με το γεγονός ότι η εφηβεία είναι επίσης μια μεταβατική  φάση ζωής. Λόγω ακριβώς αυτού του γεγονότος, του ότι δηλαδή ο έφηβος δεν είναι πια παιδί αλλά δεν είναι ακόμα και ενήλικας  πρέπει να πειραματιστεί ώστε να μπορέσει τελικά να διαμορφώσει την ταυτότητά του και να ορίσει τη θέση του στον κόσμο. Αν λοιπόν δούμε την επαναστατικότητα και την διεκδίκηση αυτονομίας από πλευράς του εφήβου ως φυσιολογικές πλευρές της ανάπτυξης και της διεργασίας ωρίμανσης, τότε θα μπορούμε πιο εύκολα να κατανοήσουμε τα κίνητρά του και να τον υποστηρίξουμε στις αναζητήσεις του.
Τι γίνεται αν οι γονείς διαφωνούν με τις απόψεις που εκφράζει ο έφηβος; Τι γίνεται όταν γονείς και έφηβοι έρχονται σε σύγκρουση; Είναι απόλυτα φυσιολογικό βέβαια και το να διαφωνήσουν οι γονείς και το να έρθουν σε σύγκρουση με τον έφηβο. Οι διαφωνίες και οι συγκρούσεις δεν είναι απαραίτητα καταστάσεις προς αποφυγή. Εννοώ με αυτό ότι εκφράζοντας την διαφωνία μας μπορεί να εισάγουμε νέες οπτικές σε ένα ζήτημα. Έτσι, η σύγκρουση μπορεί να λειτουργήσει ως μοχλός για την αλλαγή καταστάσεων. Η σύγκρουση δεν είναι άρα απαραίτητα αρνητική. Σε καμία περίπτωση όμως δεν θα οδηγήσει σε θετικά αποτελέματα αν στο πλαίσιο της αντιπαράθεσης δεν τηρείται απόλυτος σεβασμός του ενός προς τον άλλο. Δεν χρειάζεται  να αισθάνεστε ενοχές επειδή κάποιες συμπεριφορές και αντιδράσεις του παιδιού σας, σας θυμωνουν. Ο θυμός είναι συναίσθημα, ο τρόπος όμως με τον οποίο εκφράζεται είναι συμπεριφορά και τις συμπεριφορές τις επιλέγουμε εμείς οι ίδιοι. Εμείς οι ίδιοι επιλέγουμε πώς θα εκφράσουμε τον θυμό μας και πώς θα συμπεριφερθούμε σε μια αντιπαράθεση.
Ως ένα βαθμό, είναι αναμενόμενο για τους εφήβους να μην έχουν πάντοτε τη δυνατότητα να διαχειριστούν τα αρνητικά τους συναισθήματα με τρόπους λειτουργικούς. Μπορεί να ξεσπούν υπερβολικά και να εκφράζουν το θυμό τους με τρόπους που δεν προάγουν την θετική επικοινωνία, που δυσκολεύουν τον περίγυρο και που ακόμα και οι ίδιοι τους μετανιώνουν αν σκεφτούν τις αντιδράσεις τους αργότερα. Βρίσκονται όμως στην κατάλληλη φάση ζωής για να μάθουν να διαχειρίζονται το θυμό, την ματαίωση και την απογοήτευσή τους από καταστάσεις που τους δυσκολεύουν. Η διαδικασία της έκφρασης και της διαχείρισης των συναισθημάτων ξεκινά φυσικά από την οικογένεια. Τα παιδιά εκπαιδεύονται στην συναισθηματική έκφραση από μικρή ηλικία μέσα από τα μηνύματα που λαμβάνουν από τους γονείς τους. Περισσότερο σημαντικά από τα λεκτικά μηνύματα είναι φυσικά τα μηνύματα που λαμβάνουν μέσα από την συμπεριφορά των γονέων. Μην ξεχνάτε λοιπόν ότι λειτουργείτε με την συμπεριφορά σας ως πρότυπα για τον έφηβο. Αν χάνετε την ψυχραιμία σας συχνά ο έφηβος παίρνει το μήνυμα ότι δεν είναι αποδεκτές οι απόπειρες που κάνει για την υιοθέτηση προσωπικών απόψεων και τρόπων έκφρασης. Αν σε συστηματική βάση αντιδράτε με θυμό στα αιτήματά του, τότε ο έφηβος εισπράττει μήνυμα απόρριψης και γίνεται και ο ίδιος αντιδραστικός. Αν στα πλαίσια των συγκρούσεών σας με τον έφηβο ξεσπάτε και εκφράζετε τον θυμό σας με υπερβολικούς και ακραίους τρόπους, τότε αυτό ακριβώς το μήνυμα λαμβάνει ο έφηβος: Ότι επιλύουμε τις συγκρούσεις μας με ξεσπάσματα. Αυτό το μήνυμα θα μεταφέρει και στην επικοινωνία του με άτομα εκτός της οικογένειας με επιβαρυντικές βέβαια συνέπειες για την κοινωνική του ζωή. Θα δυσκολευτεί πιθανόν στην επικοινωνία του με τους συνομηλίκους του στην παρούσα φάση αλλά  και στην ενήλικη ζωή του αν αυτά τα πρότυπα δεν ανατραπούν.
Είναι φυσικά αυτονόητο ότι δεν μπορείτε να έχετε απαιτήσεις από τον έφηβο όταν εσείς οι ίδιοι ως γονείς είστε ασυνεπείς. Δηλαδή, δεν μπορείτε να απαιτείτε από τον έφηβο να διατηρεί την ψυχραιμία του σε καταστάσεις που τον θυμώνουν, αν εσείς οι ίδιοι δεν διατηρείτε την ψυχραιμία σας. Δεν μπορείτε να απαιτείτε από τον έφηβο να μην βρίζει και  να μην ξεσπάει με υπερβολικούς τρόπους αν εσείς οι ίδιοι δεν καταφέρνετε να αποφύγετε τέτοιου είδους αντιδράσεις. Ως γονείς οφείλετε να θέσετε όρια και κανόνες για το τι επιτρέπεται και τι δεν επιτρέπεται στο πλαίσιο μιας σύγκρουσης. Αν δεν θέλετε να βρίζει το παιδί σας, τότε μην βρίζετε. Αν δεν θέλετε να ξεσπάει βίαια τότε μην ξεσπάτε έτσι ούτε και εσείς.
Τα συναισθήματα μέσα σε μια οικογένεια είναι μεταδοτικά. Οι συμπεριφορές του κάθε μέλους επηρεάζουν τις συμπεριφορές όλων των άλλων και επηρεάζουν σε συνολικό επίπεδο και το συναισθηματικό κλίμα που επικρατεί στην οικογένεια. Οι συχνές εκρήξεις θυμού επιβαρύνουν το συναισθηματικό κλίμα της οικογένειας. Ως γονείς όμως εσείς είστε υπεύθυνοι για την καλλιέργεια  μέσα στην οικογένεια ενός θετικού κλίματος για  την έκφραση συναισθημάτων και την επικοινωνία.
Σας προτείνω  να κρίνετε προσεκτικά για ποια ζητήματα αξίζει πραγματικά τον κόπο να έρθετε σε αντιπαράθεση με τον έφηβο.  Ο γενικός κανόνας στην προσέγγιση των γονέων είναι το να επικεντρώνουν στην τήρηση  των ορίων που αφορούν την φυσική και συναισθηματική ασφάλεια του εφήβου. Με απλά λόγια, όταν μια συμπεριφορά του εφήβου δεν τον θέτει σε κίνδυνο, του αφήνουμε το περιθώριο να εκφραστεί ακόμα και αν διαφωνούμε. Φυσικά και  η κάθε οικογένεια έχει τους δικούς της κανόνες που απορρέουν από το σύστημα αξιών της  και απαιτεί από τα παιδιά να εκφράζονται στο πλαίσιο αυτού του αξιακού συστήματος. Το σύστημα αξιών σας το μεταδίδετε στα παιδιά σας μέσα από την προσωπική σας στάση απέναντι σε σημαντικά ζητήματα ζωής. Αν ο έφηβος εκφράσει διαφωνία ως προς τις οικογενειακές αξίες, τότε οφείλετε να τον ακούσετε και να κατανοήσετε τι τον απομακρύνει από τις οικογενειακές αξίες. Στη συνέχεια και μέσα από διάθεση προσέγγισης και κατανόησης,  μπορείτε  είτε να προσπαθήσετε να τον πείσετε να σας πλησιάσει, είτε να δείξετε ευελιξία και να προσαρμόσετε το σύστημα αξιών ώστε να πλησιάσετε εσείς τον κόσμο του παιδιού σας.
Σας έχει συμβεί ποτέ να τσακωθείτε με το παιδί σας και την επόμενη μέρα να μην θυμάστε τον λόγο για τον οποίο τσακωθήκατε; Μαντεύω ότι η απάντησή σας θα είναι θετική. Αναρωτηθείτε λοιπόν ποιες καταστάσεις σας οδηγούν στα όρια της υπομονής σας και διαχωρίστε τα σοβαρά από τα λιγότερο σοβαρά ζητήματα. Προσπαθείστε να αντιμετωπίσετε κάποιες καταστάσεις με χιούμορ. Δείξτε κατανόηση  και ανεκτικότητα για τη φάση ζωής την οποία διανύει το παιδί σας. Θυμηθείτε τον εαυτό σας και τους δικούς τρόπους έκφρασης όταν ήσασταν έφηβοι. Είναι πολύ σημαντικό να μην παίρνετε τις αντιδράσεις του εφήβου προσωπικά. Όταν εκλαμβάνετε τα ξεσπάσματα του εφήβου ως προσωπικές επιθέσεις απέναντί σας, τότε είναι εύκολο να πέσετε στην παγίδα του θυμού. Όταν συγκρούεστε με τον έφηβο, φροντίστε να μην παρασύρεστε από το θυμό σας στο να πείτε πράγματα για τα οποία θα μετανιώσετε αργότερα. Ακόμα  όμως και αν αυτό συμβεί, μιλήστε με τον έφηβο αφού τα πράγματα θα έχουν ηρεμήσει. Εξηγείστε του ότι χάσατε τον έλεγχο και δώστε του να καταλάβει ότι δεν εννοούσατε αυτά που είπατε.
Για να διαχειριστείτε τον θυμό σας χρησιμοποιείστε  το απλό τέχνασμα της καθυστέρησης στην αντίδρασή σας. Δηλαδή, αποχωρείστε όταν αισθάνεστε πολύ θυμωμένοι για να  μπορέσετε να επανέλθετε για μια ήρεμη συζήτηση σε μεταγενέστερη φάση όταν θα έχει υποχωρήσει το ερέθισμα που σας έφερε στα όριά σας. Αν δεν μπορείτε να αποχωρήσετε, στρέψτε την προσοχή σας αλλού. Δεν βλάπτει ακόμα και το να πάρετε μερικές βαθιές ανάσες ή να μετρήσετε μέχρι το 100 για να δώσετε στον εαυτό σας χρόνο ώστε να μην ξεσπάσετε με τρόπους επιζήμιους για τη σχέση με το παιδί σας. Θυμηθείτε ότι το ζητούμενο είναι η διατήρηση της σύνδεσης με το παιδί σας.
Σε μια σύγκρουση προσπαθήστε να αποφύγετε την κριτική απέναντι στον έφηβο. Προσπαθήστε να αποφύγετε τα παράπονα για όλα τα ζητήματα που σας απασχολούν μαζί. Εστιάστε στην συμπεριφορά του εφήβου που σας θυμώνει στην  παρούσα φάση και προσπαθήστε να ερμηνεύσετε την στάση σας και  τον θυμό σας τόσο απέναντι στον έφηβο, όσο και απέναντι στον εαυτό σας. Αναρωτηθείτε πρώτα εσείς οι ίδιοι γιατί δεν εγκρίνετε τη συμπεριφορά του εφήβου και δώστε του να καταλάβει την οπτική σας όσο το δυνατό πιο ήρεμα. Κρίνετε την συμπεριφορά και όχι την προσωπικότητα του παιδιού σας. Ο διαχωρισμός αυτός είναι κρίσιμος αν θέλουμε να διατηρήσουμε ανοιχτή τη δίοδο της επικοινωνίας με τον έφηβο. Αν πλησιάσετε τον έφηβο με ανοιχτή δάθεση είναι πολύ πιθανό να κατανοήσετε τα κίνητρα πίσω από τις εκφράσεις και τις συμπεριφορές του. Σίγουρα η κατανόηση θα μειώσει τις αφορμές για το αίσθημα και την εκδήλωση  θυμού. Άλλωστε αυτό είναι και το ζητούμενο στη σχέση με τον έφηβο: Να κατανοήσουμε τα κίνητρά του  και να τον καθοδηγήσουμε στην πορεία προς την διαμόρφωση και την έκφραση του δικού του κόσμου. Προϋπόθεση για αυτά βέβαια, είναι να διατηρήσουμε τη σχέση και τη σύνδεσή μας με τον έφηβο μέσω της ανοιχτής επικοινωνίας. Μέσα από μια τέτοια οπτική δεν έχει νόημα η αντιπαράθεση δυνάμεων στην οποία οδηγούν τα ξεσπάσματα θυμού.
Αν ο έφηβος είναι συστηματικά προκλητικός ή αν εκφράζεται συχνά με ακραίους τρόπους, τότε θα πρέπει να διερευνήσετε τι μπορεί να υποκρύπτουν αυτές του οι αντιδράσεις. Συχνά τα παιδιά εκφράζονται με προκλητικούς τρόπους επειδή αδυνατούν να εκφράσουν με άλλο τρόπο τα συνασισθήματά τους. Αν αποκρυπτογραφήσουμε λοιπόν το συναισθηματικό μήνυμα που βρίσκεται στο υπόβαθρο των συμπεριφορών του, τότε μπορούμε να καθοδηγήσουμε τον έφηβο στην αναγνώριση και έκφραση των συναισθημάτων του.
Αν εσείς αισθάνεστε ότι τα ξεσπάσματα του θυμού σας είναι συχνά και υπερβολικά, τότε θα πρέπει να αναζητήσετε βοήθεια ώστε να καθοδηγηθείτε στην έκφραση και διαχείριση του θυμού σας.
Τέλος, αν συνειδητοποιείτε ότι το συναισθηματικό κλίμα στην οικογένειά σας είναι αρνητικό και συγκρουσιακό, τότε θα πρέπει να αναζητήσετε βοήθεια από ειδικό ο οποίος θα καθοδηγήσει την οικογένεια προς την υιοθέτηση πιο λειτουργικών προτύπων επικοινωνίας και  συμπεριφοράς.

Γράφει στο efiveia.gr η Δρ. Αναπτυξιακής Ψυχολογίας – Ψυχοθεραπεύτρια Ευφροσύνη Αλεβίζου
Φιλοξενία: Το Χαμομηλάκι