Οδυσσέας Ελύτης - Το τρελοβάπορο / Καληνύχτα σας...

Βαπόρι στολισμένο βγαίνει στα βουνά
κι αρχίζει τις μανούβρες “βίρα μάινα”
την άγκυρα φουντάρει στις κουκουναριές
φορτώνει φρέσκο αέρα κι απ’ τις δυο μεριές

Είναι από μαύρη πέτρα κι είναι απ’ όνειρο
κι έχει λοστρόμο αθώο ναύτη πονηρό
από τα βάθη φτάνει στους παλιούς καιρούς
βάσανα ξεφορτώνει κι αναστεναγμούς

Έλα Χριστέ και Κύριε λέω κι απορώ
τέτοιο τρελό βαπόρι τρελοβάπορο
χρόνους μας ταξιδεύει δε βουλιάξαμε
χίλιους καπεταναίους τους αλλάξαμε

Κατακλυσμούς ποτέ δε λογαριάσαμε
μπήκαμε μες στα όλα και περάσαμε
κι έχουμε στο κατάρτι μας βιγλάτορα
παντοτινό τον Ήλιο τον Ηλιάτορα

Το Μυστικό στην Οικογένεια

«Κάθε άνθρωπος μεγαλώνει εν μέσω Μυστικών είτε ιδιωτικών, είτε ατομικών, είτε συλλογικών».

Με «Μ» κεφαλαίο, το Μυστικό είναι ένα Ψυχικό γεγονός που αποτυπώνει ένα ισχυρό τραυματικό γεγονός, το οποίο αφορά τα μεγάλα ζητήματα της ζωής του ανθρώπου όπως τη συνθήκη της γέννησης ή του θανάτου, την καταγωγή, τις καταστάσεις κοινωνικού αποκλεισμού. 

Το τραύμα που προκλήθηκε ήταν τόσο ισχυρό, ώστε το άτομο που το βίωσε δεν μπόρεσε να το επεξεργαστεί ψυχικά και, μέσω της απόκρυψης, επιχείρησε να το λησμονήσει. Η απόπειρα όμως, να αποσιωπηθεί προκειμένου να ξεχαστεί, προκαλεί «ψυχικό διχασμό», δηλ., το ψυχικό όργανο διαχωρίζει όλα τα βιώματα που αφορούν το μυστικό από την υπόλοιπη ψυχική λειτουργία. Έτσι το Μυστικό συνεχίζει να υπάρχει αναλλοίωτο, σε όλη την διάρκεια της ζωής του ανθρώπου, σε αντίθεση με άλλες ανώδυνες αναμνήσεις που σιγά σιγά ξεθωριάζουν.

Ποια είναι τα μυστικά της οικογένειας;

Ο ομοφυλόφιλος γονιός, το παιδί εκτός γάμου, η εξωσωματική γονιμοποίηση,  η αιμομιξία, ο ψυχικά διαταραγμένος αδελφός,  ο δοσίλογος παππούς, ένας βασανιστής θείος, μία αδήλωτη υιοθεσία, ένας παιδεραστής συγγενής, μία αυτοκτονία, ένας φυλακισμένος, μία απόλυση, μια χρεοκοπία, ένας θάνατος από ανίατη ασθένεια, ακόμη κι ένα έγκλημα που δεν αποκαλύφθηκε ποτέ…

Το Μυστικό, κρύβει ένα γεγονός. H απόκρυψη αυτή, εγκαθιδρύει ένα δίκτυο εξουσιών, διαιωνίζει χωρίς να ερμηνεύει τις οικογενειακές διαμάχες, των οποίων, η απαρχή χάνεται στο βάθος του χρόνου.

Είναι δυνατόν να μην έχουμε μυστικά;

Θα πρέπει να διευκρινίσουμε πως το μυστικό διασφαλίζει και κατοχυρώνει το δικαίωμα στην ιδιωτική ζωή, τόσο στις σωματικές, όσο και στις ψυχικές εκφάνσεις της, οι οποίες άλλωστε δύσκολα διαχωρίζονται καθώς η ηθική τις προστατεύει ως σύνολο. Χωρίς τη δυνατότητα να κρατήσουμε ένα μυστικό, εκλείπουν παντελώς ο αυτοσεβασμός, η ελευθερία, ακόμη, και ο έρωτας. Ταυτόχρονα, όμως, είναι αδύνατον να αγνοήσουμε ότι όταν το μυστικό δεν το κρατάμε πλέον για λόγους αυτοπροστασίας αλλά επειδή φοβόμαστε τις συνέπειες που θα πρέπει  να υποστούμε όταν το αποκαλύψουμε, τότε όλα αλλάζουν (S.Tisseron, 2011).

Τα μυστικά από μόνα τους δεν είναι ούτε καλά, ούτε κακά

Αν τελικά το μυστικό επιτελεί τον σκοπό του, ο οποίος είναι να μην διαταραχτεί η ομαλή λειτουργία της οικογένειας, εξαρτάται από το είδος, το θέμα και τη λειτουργία του.

Οι περισσότερες οικογένειες αποκρύπτουν γεγονότα ή πληροφορίες, είτε από κάποια μέλη της οικογένειας, είτε από τον κοινωνικό τους περίγυρο. Τα μυστικά, εξ΄ορισμού αφορούν πληροφορίες που εσκεμμένα παραμένουν κρυφές. Έτσι, όταν μιλάμε για οικογενειακά μυστικά εννοούμε τους «σκελετούς μέσα στα ντουλάπι». Τα μυστικά με αρνητικό πρόσημο, αφορούν συνήθως καταστάσεις όπως εξωσυζυγικές σχέσεις, ομοφυλοφιλία, κατάχρηση ουσιών, που είναι από τα πλέον συνηθισμένα.
     
Το πώς επηρεάζονται οι σχέσεις μέσα στην οικογένεια από την ύπαρξη του μυστικού εξαρτάται πολλές παραμέτρους. Μία παράμετρος αφορά στα μέλη της οικογένειας που είναι οι φορείς του μυστικού. Οι πληροφορίες που αποκρύπτουν οι γονείς από τα παιδιά τους εξυπηρετούν τελείως διαφορετικό σκοπό, από ό,τι τα μυστικά που όλα τα μέλη της οικογένειας διαφυλάττουν από τον κοινωνικό περίγυρο. Το θέμα των απόκρυφων πληροφοριών αποτελεί ένα άλλο πολύ βασικό στοιχείο. Το μυστικό που αφορά αιμομιξία μέσα στην οικογένεια έχει σαφώς διαφορετική βαρύτητα και επηρεάζει την οικογένεια με διαφορετικούς τρόπους, από ό,τι τα μυστικά  που αναφέρονται στην κουλτούρα της οικογένειας.

Είτε η μυστικότητα διέπει τη σχέση μεταξύ δύο ατόμων, είτε τη σχέση μεταξύ ομάδων, καθώς και η ένταση που αυτό συμβαίνει, είναι ένα ζήτημα που χαρακτηρίζει κάθε πτυχή της μεταξύ τους σχέσης. Σύμφωνα με αυτή τη δήλωση, η θεωρία για την οικογενειακή κατασκευή της πραγματικότητας (Reiss, 1981), περιγράφει τον σημαίνοντα ρόλο που παίζει, η τάση που έχουν τα μέλη της  οικογένειας, να αποκρύπτουν πληροφορίες το ένα από το άλλο, και από τον έξω κόσμο. O φορέας του μυστικού υποχρεώνει κάποτε τους ανθρώπους στο περιβάλλον του να μην προφέρουν συγκεκριμένες λέξεις που θα μπορούσαν «να βάλουν ψύλλους στ΄αυτιά».

Δεν μιλάνε για σκοινί στο σπίτι του κρεμασμένου, ούτε για φόνο στο σπίτι του φονιά.

Αυτές τις απαγορευμένες λέξεις, όταν συμβεί να τις εκστομίσει κάποιος, προκαλούν πάντοτε ένα δράμα. Τα οικογενειακά μυστικά καλλιεργούν και συντηρούν ψευδαισθήσεις σχετικά με τις οικογενειακές σχέσεις και εμποδίζουν τα μέλη από το να αποκτήσουν καινούργιες πληροφορίες που θα μπορούσαν να ανατρέψουν παγιωμένες και, ενδεχομένως, νοσηρές αντιλήψεις.

Η ανασκόπηση στη βιβλιογραφία αποκαλύπτει ότι η ένταση με την οποία το μυστικό επηρεάζει τη φύση των οικογενειακών σχέσεων, εξαρτάται από τρεις, τουλάχιστον, παράγοντες:

1. Η διάδοση του μυστικού καθορίζει τη μορφή του (ποιος γνωρίζει το μυστικό),
2. Το θέμα του μυστικού (ποια πληροφορία αποσιωπάται)
3. Η λειτουργία του μυστικού (για ποιο λόγο η οικογένεια κρατάει μυστικά;).

Η μορφή του μυστικού

Η διάδοση του μυστικού μέσα στην οικογένεια ορίζει τη μορφή του. Μία μορφή είναι η δια-οικογενειακή,  όταν όλα τα μέλη της οικογένειας έχουν επίγνωση του μυστικού, το οποίο αποκρύπτουν από τον κοινωνικό περίγυρο. Η κλινική βιβλιογραφία για τις δυσλειτουργικές οικογένειες αναφέρει πληθώρα περιπτώσεων και των συνεπειών τους. Για παράδειγμα, ο αλκοολισμός ενός μέλους της οικογένειας ενισχύεται από την προσπάθεια που κάνουν τα υπόλοιπα μέλη να τον κρατήσουν κρυφό. Ομοίως, στις περιπτώσεις παιδιών που έχουν υποστεί σεξουαλική κακοποίηση, υποδηλώνεται μια έντονη τάση να παραμείνει η κακοποίηση, το μυστικό που καθιστά συνένοχη όλη την οικογένεια.

Παρόλο που όλα τα μέλη της οικογένειας μπορεί να συνωμοτήσουν προκειμένου να κρατήσουν κρυφή την σωματική/ψυχική κακοποίηση από τους «έξω», σε μερικές περιπτώσεις, τα κακοποιημένα άτομα μπορεί να μην αποκαλύψουν την κακοποίηση ούτε στα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας. Αυτή η μορφή οικογενειακού μυστικού αφορά στα ενδο-οικογενειακά μυστικά, μυστικά δηλ., που γνωρίζουν κάποια μέλη της οικογένειας, ενώ τα υπόλοιπα τα αγνοούν.

Για παράδειγμα, ο πατέρας που κακοποιεί σεξουαλικά το παιδί του, μπορεί να του επιβάλλει να το κρατήσει μυστικό, είτε απειλώντας το, είτε τιμωρώντας το, είτε πείθοντάς το πως φταίει αυτό.

Μία άλλη μορφή οικογενειακών μυστικών είναι αυτή όπου μόνο ένα μόνο μέλος της οικογένειας κατέχει το μυστικό, δηλ., μπορεί να έκανε κάτι, να έμαθε κάτι ή να του συνέβη κάτι, το οποίο αποφάσισε να κρατήσει κρυφό από την οικογένειά του. Το παράδοξο στην περίπτωση του προσωπικού μυστικού είναι πως «αντηχεί» στα υπόλοιπα μέλη έχοντας τη δύναμη να επηρεάζει την οικογενειακή ατμόσφαιρα.

Το Μυστικό έχει μέσα του το αποτύπωμα της βιωμένης τραυματικής εμπειρίας και ταυτόχρονα όλα όσα το άτομο αυτό σκέφτηκε, φαντάστηκε, φαντασιώθηκε. Συγκροτείται από λόγια αποσιωπημένα, εικόνες και συναισθήματα άφατα, από πράξεις μετάνοιας ανεκτέλεστες. Το παιδί, λοιπόν, αυτού του γονιού προσπαθεί σε όλη του τη ζωή να αναπλάσει, με όποιον τρόπο μπορεί, τις εικόνες για τις οποίες δεν του μίλησαν οι γονείς του αλλά τις εμφύτευσαν, ουσιαστικά, μέσα του.

Προσπαθεί απεγνωσμένα να νοηματοδοτήσει αυτά που βιώνει. Μπορεί να έχει σωματικά συμπτώματα, διάφορους πόνους, πεπτικές διαταραχές, άγχη, φοβίες, μαθησιακές δυσκολίες, αινιγματικές συμπεριφορές, ή γίνεται κομφορμιστής, δηλαδή προσπαθεί να παραμείνει απαρατήρητος, να κάνει πως δεν καταλαβαίνει. Μπορεί να νιώθει ενοχή για καταστάσεις στις οποίες δεν εμπλέκεται καθόλου. Μπορεί να νιώθει ντροπή, είτε γιατί έχει εσωτερικεύσει την ντροπή του τραυματισμένου γονιού του, είτε γιατί πιστεύει ότι αυτός το κρίνει ανάξιο να του εκμυστηρευτεί το Μυστικό, είτε γιατί είναι ντροπή να φαντάζεται ότι ο γονιός του λέει ψέματα (Κ.Μάτσα,2014).

Το θέμα του μυστικού

Το θέμα των πληροφοριών που κρύβει η οικογένεια, είναι επίσης σημαντικό. Όπως κάθε κοινωνική ομάδα, έτσι και οι οικογένειες, διατηρούν κάποια συγκεκριμένα έθιμα και τελετουργικά που διατηρούνται και ανακυκλώνονται μέσα στα στενά πλαίσια της οικογένειας, εν είδη μυστικού, ως «τα εν οίκω μη εν δήμω». Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα, αποτελούν τα οικογενειακά ανέκδοτα, που μοιράζονται, αυστηρά, μεταξύ τους τα μέλη της οικογένειας.

Τα μυστικά που επηρεάζουν θετικά την οικογένεια διαφοροποιούνται από αυτά που την επηρεάζουν αρνητικά, στον βαθμό κατά τον οποίο προκαλούν κοινωνική αδιακρισία. Για παράδειγμα, η απόκρυψη αξιόποινων πράξεων ή καταστάσεων που προκαλούν τα συλλογικά ήθη, έχει διαφορετικό κοινωνικό αντίκτυπο στα μέλη της οικογένειας, από ό,τι η απόκρυψη των επαγγελματικών σχεδίων κάποιου μέλους της οικογένειας. Στην πρώτη περίπτωση, τα μέλη της οικογένειας κρατούν την πληροφορία μυστική προκειμένου να αποφύγουν την διαπόμπευση και την περιθωριοποίηση. Ενώ, στην δεύτερη, η πληροφορία αποκρύπτεται είτε ως έκπληξη, είτε ως προστασία από την απογοήτευση που θα επιφέρει η τυχόν αποτυχία του επαγγελματικού εγχειρήματος. Όμως, και στις δύο περιπτώσεις, ο απόηχος του μυστικού έχει καθοριστική επίδραση στη δυναμική της οικογένεια.

Η λειτουργία του μυστικού

Η βιβλιογραφία υποδεικνύει πως τα μυστικά εξυπηρετούν τουλάχιστον τέσσερις λειτουργίες μέσα στην οικογενειακή σφαίρα. Η πρώτη, είναι να αναπτύξει και να διατηρήσει τους οικογενειακούς δεσμούς. Η δημιουργία, ιδιωτικής «γλώσσας», οικογενειακών ιδιωματισμών και υπονοούμενων, εκφράζει μία συχνά αναφερόμενη μορφή μυστικοπάθειας, που εξυπηρετεί την ενδυνάμωση ή την διατήρηση της στενής σχέσης μεταξύ αυτών που τη μοιράζονται. Εξάλλου, είναι ευνόητο πως για την δημιουργία στενών σχέσεων απαιτείται, τουλάχιστον έως ένα βαθμό, εχεμύθεια και προστασία των προσωπικών δεδομένων μεταξύ των ατόμων που απαρτίζουν την σχέση έναντι των ατόμων εκτός αυτής της σχέσης.

Τα μυστικά επικυρώνουν τη μοναδικότητα και την εγγύτητα των οικογενειακών δεσμών.

Όσο κι αν η συχνή επαφή ωθεί τα μέλη της οικογένειας να αναζητήσουν ιδιωτικό χώρο και χρόνο, εντούτοις, αυτή η ίδια η επαφή προϋποθέτει, ότι τα μέλη μοιράζονται πληροφορίες που σπάνια ή και ποτέ, δεν αποκαλύπτονται σε ξένους. Η πρόσβαση σε τέτοιου είδους μυστική γνώση, προσφέρει στα μέλη της οικογένειας την αίσθηση της εγγύτητας, η οποία δύσκολα επιτυγχάνεται σε άλλες μορφές σχέσεων.
   
Δεύτερη, πιθανή, λειτουργία των οικογενειακών μυστικών είναι η δημιουργία ομάδας και η διατήρηση της συνοχής της. Όταν τα άτομα πιστεύουν ότι μοιράζονται ένα μυστικό ή μία κρυφή ιδιότητα, ενισχύεται η συνοχή. Αυτά, τα «εσωτερικά μυστικά» επικυρώνουν το αίσθημα του «ανήκειν» και προσδιορίζουν την ομάδα ως μία διακριτή οντότητα. Στοιχεία που εξυπηρετούν αυτό τον σκοπό είναι οι συνθηματικές λέξεις, οι τελετές μύησης, οι τελετουργίες και τα υπονοούμενα. Το ίδιο ισχύει και μέσα στην οικογενειακή σφαίρα μπορεί να υπάρχουν κοινοί κανόνες, έθιμα ή/και τελετουργίες, που δεν «βγαίνουν» εκτός των οικογενειακών συνόρων ή ακόμη και η ίδια η οικογένεια δεν τα συζητάει, καθώς κάποια μέλη της είναι αποκλεισμένα από αυτές τις πληροφορίες.
   
Η προστασία της οικογενειακής δομής είναι η τρίτη λειτουργία των οικογενειακών μυστικών. Παρόλο που σχετίζεται με τη λειτουργία της συνοχή (δηλ. Ο στόχος είναι να διατηρηθεί ή να ενισχυθεί η ενότητα και η εγγύτητα), οι διαδικασίες που μεθοδεύονται προκειμένου να αποφευχθεί η κατάρρευση της οικογένειας είναι πολύ διαφορετικές από εκείνες που ενεργοποιούνται όταν ο στόχος είναι η οικοδόμηση ισχυρών δεσμών μεταξύ των μελών της οικογένειας. Για παράδειγμα, οι οικογένειες με γονιό αλκοολικό, μπορεί να αποκρύπτουν τον αλκοολισμό, εν μέρει προκειμένου να μην αμφισβητηθεί ο γονεϊκός του ρόλος μέσα στην οικογένεια.
   
Αν υποτεθεί πως προκειμένου να μην διαταραχθεί η οικογενειακή ενότητα, τα μέλη είναι, συχνά, πρόθυμα να θυσιαστούν, η πιθανότητα να υπομένουν δυνητικά επιζήμιες ή καταστρεπτικές συμπεριφορές (όπως φυσική ή/και ψυχική κακοποίηση) για να κρατήσουν την οικογένεια ενωμένη, είναι αρκετά αυξημένη. Αυτό, ισχύει ειδικά για τα παιδιά, τα οποία έχουν από ελάχιστη έως καμία δύναμη να επηρεάσουν το περιβάλλον τους. Το μόνο που μπορούν να κάνουν ώστε να διατηρήσουν την ενότητα της οικογένειας είναι να παραμένουν παθητικά να αποκρύπτουν την παραμέληση ή κακοποίηση από τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας ή από ανθρώπους εκτός της οικογένειας, όπως για παράδειγμα τους δασκάλους τους κ.λπ.

Η προστασία της οικογένειας από την κοινωνική αποδοκιμασία ή απόρριψη, είναι η τέταρτη λειτουργία των οικογενειακών μυστικών. Τα μέλη της οικογένειας αποσιωπούν πληροφορίες που δεν απειλούν ευθέως την οικογενειακή ενότητα, η αποκάλυψή τους όμως, μπορεί να βλάψει την εικόνα της οικογένειας. Αυτά, τα "σκοτεινά" μυστικά γίνονται αντιληπτά ως ασυμβίβαστα ως προς την εικόνα που η ίδια η οικογένεια καλλιεργεί προς τα έξω. 

Η αποσιώπησή τους, διασφαλίζει τη δημόσια εικόνα της οικογένειας. Η ψύχωση ενός μέλους της οικογένειας, για παράδειγμα, μπορεί να κρατηθεί μυστική, προκειμένου τόσο τα υπόλοιπα μέλη όσο και ο ασθενής, να προστατευθούν από τον κοινωνικό στιγματισμό.

Το μυστικό στη θεραπεία

Κάθε είδους απόπειρα να ξεχάσουμε ένα τραύμα αντιστοιχεί σε αυτό που αποκαλούμε στην ψυχολογία «σχάση», διχασμό (Κ.Μάτσα, 2014). Το ειδοποιό στοιχείο του Μυστικού είναι πως όλες οι εμπειρίες που το αφορούν, διαχωρίζονται –είναι αποκομμένες- από την υπόλοιπη ψυχική λειτουργία. Έτσι λοιπόν, συνεχίζει να υπάρχει αναλλοίωτο σε όλη μας τη ζωή, σε αντίθεση με τις βιωμένες αναμνήσεις, οι οποίες, με το πέρασμα του χρόνου χάνουν τη συναισθηματική τους φόρτιση και παραμορφώνονται στην επαφή τους με νέες εμπειρίες.

Τα οικογενειακά μυστικά, εν γένει, είναι παθογόνα, και όταν εισάγονται στη θεραπεία μπορούν να παραλύσουν τη θεραπευτική διαδικασία. Τα μυστικά είναι ένας ισχυρός τρόπος για να ελέγξει κάποιος όχι μόνο την σχέση αλλά και την ίδια τη θεραπεία.

Αν ένα ή και περισσότερα μέλη της οικογένειας καταφέρουν να δεσμεύσουν τον θεραπευτή με ένα μυστικό, ο θεραπευτής χάνει όχι μόνο την αυτονομία αλλά και την ουδετερότητά του

Στη θεραπευτική διαδικασία, ο ενήλικος θεραπευόμενος εκτός από το σήμερά του, φέρει και το χθες του, δηλ., το παιδί «μέσα» του, το οποίο είναι «στοιχειωμένο» από το μυστικό. Για να το αντιμετωπίσουμε θα πρέπει πρώτα να αποδεχτούμε ότι το μυστικό «του» δεν είναι ασύμβατο με την ιδέα της Αλήθειας, αλλά με την προβληματική επικοινωνία ανάμεσα στα μέλη της οικογένειας. Και το πρώτο πράγμα που πρέπει να ακούσει από εμάς ένα παιδί είναι: «Εσύ δεν φταις για τίποτα».

Συγγραφή - Επιμέλεια Άρθρου: Χριστίνα Πετρέλλη - Ψυχολόγος
psychology.gr
Φιλοξενία: Το Χαμομηλάκι