Ο Ρόλος της Παιδείας κατά τον Αριστοτέλη

Του Δρα Θεόδωρου Κ. Θεοδώρου
Ο Αριστοτέλης, στο όγδοο βιβλίο των «Πολιτικών» του, αναφέρεται διεξοδικά σε θέματα που αφορούν στην παιδεία. Αν συνδυάσει κανείς τις σχετικές απόψεις που εκφράζει εδώ με τις απόψεις που εμπεριέχονται και σε άλλα του έργα, και ιδιαίτερα στα «Ηθικά Νικομάχεια», τότε εύκολα συναρμολογεί ολόκληρο το πάζλ των αριστοτελικών θέσεων για την παιδεία. 

Aristotle and informal education

Τελικός σκοπός της μάθησης
πρέπει να είναι
η επίτευξη της ευδαιμονίας.

http://paideias-apanthisma.blogspot.com

Για πρώτη φορά στην παγκόσμια ιστορία γίνεται λόγος για νομοθετημένη κοινή παιδεία «κοινήν και μη κατ’ ιδίαν», μέσα στα πλαίσια της οποίας ο άνθρωπος καθίσταται ενεργός πολίτης, κατακτά την αρετή και την ευδαιμονία μέσω της λογικής και οδηγείται στην τελείωση. 

Ο κυριότερες επιμέρους λειτουργίες της παιδείας σύμφωνα με τον Αριστοτέλη είναι:  
1. Συντελεί στη δημιουργία του ενεργού πολίτη.  

Ο άνθρωπος μέσω της παιδείας αποκτά τη δυνατότητα να «μετέχει κρίσεως και αρχής», δηλαδή να συμμετέχει όχι μόνο στην άσκηση της δικαστικής-νομοθετικής εξουσίας, αλλά να ασκεί και κριτική στην εκάστοτε εκτελεστική εξουσία. Τελικό αποτέλεσμα να «μετέχουν της πολιτείας πάντες οι πολίται». «Παιδεύεσθαι και εθίζεσθαι προς τας πολιτείας» διακήρυττε ο σταγειρίτης φιλόσοφος. 

Πολιτεύματα χωρίς παιδεία βλάπτονται ανεπανόρθωτα: «εν ταις πόλεσιν ου γινόμενον τούτο βλάπτει τας πολιτείας». Επομένως η παιδεία θεωρείται από τον Αριστοτέλη η «εκ των ων ουκ άνευ» προϋπόθεση για τη διάπλαση ενεργών πολιτών, από την οποίαν εξαρτάται όχι μόνο η εύρυθμη λειτουργία της πολιτείας, αλλά και η ίδια η ύπαρξη της.  
2. Συντελεί ώστε ο πολίτης να γίνεται «αγαθός (ενάρετος) και σπουδαίος» δια μέσου της λογικής.  

Τρεις παράγοντες συμβάλλουν στο να γίνονται οι άνθρωποι αγαθοί και σπουδαίοι. «Διά τριών γίγνονται οι άνθρωποι αγαθοί και σπουδαίοι, έστι δε ταύτα τα τρία: φύσις, έθος και λόγος», δηλαδή η φυσική προδιάθεση, ο εθισμός και η λογική. Θεωρεί ως κυριότερο την καλλιέργεια του λόγου: «διά τον λόγον οι άνθρωποι δύνανται πράττειν και εναντία τοις εθισμοίς και τη φύσει, εάν πεισθώσιν άλλως έχειν βέλτιον», τουτέστιν με τη λογική τους ικανότητα οι άνθρωποι κατορθώνουν να πράττουν έργα αντίθετα προς τον εθισμό και τις φυσικές ορμές τους, αν πειστούν ότι κάποια άλλη πορεία είναι σωστότερη. Η καλλιέργεια του λόγου γίνεται μέσω της παιδείας.  
3. Ο ηθοπλαστικός της χαρακτήρας.  

Βασικός σκοπός της παιδείας πρέπει να είναι η διάπλαση «του ήθους της ψυχής». Στα «Ηθικά Νικομάχεια Βιβλίο Β» τονίζει ότι «η ηθική (του ανθρώπου) εξ έθους περιγίγνεται, όθεν και το όνομα….», δηλαδή η ηθική αντίληψη του ανθρώπου διαμορφώνεται με τη συνήθεια, απ’ όπου... 
παράγεται και η λέξη. «Ουδεμία των ηθικών αρετών φύσει ημίν εγγίγνεται αλλά εξ έθους περιγίγνεται», δηλαδή καμιά ηθική αρετή δεν την έχουμε έμφυτη, δοσμένη από τη φύση, αλλά διαμορφώνεται με τη συνήθεια. 

«Οι νομοθέται τους πολίτας εθίζοντες ποιούσιν αγαθούς», δηλαδή οι νομοθέτες προσπαθούν να κάνουν τους πολίτες αγαθούς (ενάρετους) με τη συνήθεια και τον εθισμό. Αν λάβουμε υπόψη ότι η παιδεία κατά το φιλόσοφο θα πρέπει να είναι νομοθετημένη από την πολιτεία, απ’ό,τι ανέφερα και πιο πάνω, αντιλαμβανόμαστε ότι πρώτιστα σ’αυτήν πέφτει το βάρος της διαμόρφωσης του χαρακτήρα των πολιτών.  

4. Η παιδεία είναι χρήσιμη και για την οικονομία.  

«Τα γράμματα και προς την οικονομίαν δοκεί χρήσιμα είναι» διακηρύττει ο φιλόσοφος στα «Πολιτικά» του. Θα πρέπει εδώ να διευκρινίσουμε ότι, όταν ο Αριστοτέλης μιλά για γράμματα τα εννοεί ως περιέχοντα την ανάγνωση, την γραφή, τη γραμματική καθώς επίσης και στοιχεία αριθμητικής, γεωμετρίας και αστρονομίας. Η διοίκηση λοιπόν του οίκου και ο καταμερισμός της εργασίας που γίνεται στο εσωτερικό του, καθίστανται αποτελεσματικότερα με μορφωμένους πολίτες.  

5. Η παιδεία δεν πρέπει να στοχεύει στην ταλαιπωρία των μαθητών.  

Παρόλο που παραδέχεται ότι οι νέοι δε μαθαίνουν παίζοντας «ου γαρ παίζουσι μανθάνοντες, μετά λύπης γαρ η μάθησις», εντούτοις δεν πρέπει να θεωρείται η παιδεία ως γενεσιουργός αιτία ταλαιπωρίας. «Δει τους νέους μη παιδιάς ένεκα παιδεύειν». 

Η χαρά λοιπόν της μάθησης και η παιγνιώδης μορφή της διδασκαλίας, που αποτελούν ορισμένους από τους πυλώνες της σύγχρονης προοδευτικής παιδαγωγικής έλκουν την καταγωγή τους από την αριστοτελική σκέψη. 

6. Τελικός σκοπός της μάθησης πρέπει να είναι η επίτευξη της ευδαιμονίας.  

«Τέλος» στον Αριστοτέλη σημαίνει σκοπός. «Η δ’ευδαιμονία τέλος εστίν», επομένως η ευδαιμονία του ανθρώπου είναι ο τελικός σκοπός. Αυτή όμως δε νοείται μόνο ως ευχαρίστηση ή ικανοποίηση από την απόλαυση υλικών ή πνευματικών αγαθών, αλλά ως ενέργεια της ψυχής η οποία τείνει προς την τελείωση.  

Η παιδεία, συνεπώς, έχει ως αποστολή να συντελέσει στην πραγμάτωση του σκοπού της ύπαρξης, που είναι η επίτευξη της ευδαιμονίας. Πραγματικά όταν ανατρέχει -που οφείλει να ανατρέχει ο εκπαιδευτικός στις κλασικές πηγές της παιδείας- μοναχά δέος μπορεί να αισθανθεί. Αρχές παιδαγωγικές ανεπανάληπτες, διαχρονικές που ισχύουν παντού και πάντοτε, όπως π.χ ενεργός πολίτης, ηθοπλαστική παιδεία, διαθεματική διδασκαλία, παιγνιώδης μορφή της διδασκαλίας και άλλες, που εμείς όχι μόνο δεν καταφέραμε ακόμα να τις εφαρμόσουμε, αλλά τις εξαγγέλλουμε κατά καιρούς ως στόχους της χρονιάς, για να λειτουργούν ως άλλοθι της δικής μας απραξίας.

Αναρωτιέμαι αν πρέπει να είμαστε περήφανοι ή να ντρεπόμαστε, που είμαστε κληρονόμοι τέτοιων ρηξικέλευθων απόψεων και απόγονοι του μεγαλύτερου διανοητή της αρχαιότητας και όχι μόνο.