Νέο αδερφάκι στην οικογένεια

Πέρασε το πρώτο τρίμηνο της εγκυμοσύνης, η ανάπτυξη του εμβρύου φαίνεται να είναι ομαλή και αποφασίσατε ότι πλέον μπορείτε να ανακοινώσετε στο πρώτο σας παιδί ότι σύντομα θα αποκτήσει αδερφάκι. Πολλά όμως ερωτήματα γεννιούνται μέσα σας: «Και εάν ζηλέψει;», «Μήπως νοιώσει ότι το μωρό θα το αντικαταστήσει;», «Πώς θα του στερήσω την αποκλειστικότητα στην οποία έχει μάθει;».

Οι ανησυχίες αυτές των γονέων φαίνεται να μην είναι αβάσιμες, καθώς πράγματι ο ερχομός ενός νέου παιδιού τοποθετεί την οικογένεια σε μια αναδιαπραγμάτευση της θέσης του καθενός εντός αυτής και κατά κύριο λόγο αυτής του πρώτου παιδιού. Μπορούμε να πούμε ότι οι γονείς έκαναν ήδη μια μεγάλη ψυχική μετάβαση στη ζωή τους όταν απέκτησαν το πρώτο τους παιδί, καθώς τότε ήταν η περίοδος που πέρασαν από την κατάσταση του ζευγαριού σε αυτή των γονέων, οπότε με το δεύτερο παιδί η ταυτότητά τους ως γονείς εντός της οικογένειας δεν αλλάζει ιδιαίτερα. Για το πρώτο παιδί όμως, ένα αδερφάκι σηματοδοτεί σημαντικές αλλαγές στον τρόπο που αντιλαμβάνεται τον εαυτό του ως μέλος της οικογένειας. Το νέο αδερφάκι έρχεται να κλονίσει τη σχέση σιγουριάς και ασφάλειας που μέχρι τώρα είχε δομήσει με τους γονείς του. Αυτό μπορεί να έχει ως αποτέλεσμα να πυροδοτηθούν αντιδράσεις από την πλευρά του πρώτου παιδιού οι οποίες δεν είναι πάντα θετικές.

Οι αντιδράσεις αυτές μπορεί να είναι άμεσες ή έμμεσες, ανάλογα με την ηλικία και την ιδιοσυγκρασία του παιδιού. Ένα παιδί ενδέχεται να εκφράσει ανοιχτά τους φόβους του προς τους γονείς, ότι για παράδειγμα φοβάται ότι θα χάσει κάποια κεκτημένα μέσα στην οικογένεια, όπως τον χρόνο των γονέων, το δωμάτιό του, τα παιχνίδια του. Σε κάποιες περιπτώσεις, ένα παιδί μπορεί να εκδηλώσει συμπτώματα, όπως για παράδειγμα να γίνει αντιδραστικό προς τη μητέρα, να κάνει αταξίες, να αρχίσει να κλέβει πράγματα ασήμαντης αξίας και γενικά να δίνει την εικόνα παιδιού που παλινδρομεί προς τα προηγούμενα στάδια της ανάπτυξης. Δεν αποκλείεται να εκδηλώσει ακόμα και βίαιη συμπεριφορά προς το αδερφάκι του. 

Σύμφωνα με τη Miller (2009), o ερχομός ενός νέου παιδιού στην οικογένεια προκαλεί σχεδόν πάντα αντικρουόμενα συναισθήματα στο πρώτο παιδί και αυτό είναι απόλυτα φυσιολογικό. Το πρωτότοκο βρίσκεται σε μια θέση όπου κάτι κερδίζει και κάτι χάνει μέσα σε αυτή τη νέα οικογενειακή συνθήκη. Από τη μία μπορεί να χαίρεται γιατί θα κερδίσει τον τίτλο του/της μεγάλου /ης αδερφού /ης και θα έχει και αυτό αδερφάκι όπως οι φίλοι του, από την άλλη όμως υπάρχουν και πράγματα που θα χάσει, όπως το να είναι το αποκλειστικό παιδί που θα εισπράττει τη φροντίδα και την προσοχή των γονέων του. Το παιδί δεν είναι πάντα σε θέση να αντιληφθεί ευθύς εξαρχής τα μακροπρόθεσμα οφέλη της αδερφικής σχέσης. Όσο μικρότερο είναι τείνει να λειτουργεί στο «τώρα» και ο θυμός, η ζήλεια και η απογοήτευση είναι αναμενόμενες αντιδράσεις από την πλευρά του. Συνήθως είναι δύσκολο να αντιληφθεί ότι οι γονείς του μπορούν να το αγαπούν και ταυτόχρονα να αγαπιούνται μεταξύ τους εν απουσία του, καθώς και να αγαπάνε εξίσου ένα άλλο παιδί χωρίς να χρειάζεται να στερείται το ίδιο κάτι από την αγάπη τους.

Οι γονείς θα πρέπει να είναι σε θέση να κατανοήσουν τις αρνητικές αντιδράσεις του παιδιού τους προκειμένου να του δοθεί ο απαραίτητος χρόνος για να εκφράσει και τα αρνητικά του συναισθήματα. Συχνά οι γονείς παρασύρονται από τον δικό τους ενθουσιασμό και την ανάγκη τους να δομηθεί γρήγορα μια καλή αδερφική σχέση πριν καν αυτή γίνει βίωμα από το ίδιο το παιδί και άθελά τους «υποχρεώνουν» το πρωτότοκο να συμμετέχει μόνο στη χαρά, εξιδανικεύοντας την αδερφική σχέση χωρίς να δίνουν διεξόδους όπου το παιδί θα μπορούσε να εκφράσει ανοιχτά τους προβληματισμούς του χωρίς να νοιώθει «κακό». Είναι ωστόσο, απόλυτα υγιές σε μια οικογένεια το παιδί να μπορεί να εκφράσει ανοιχτά την αντίδρασή του για το μωρό που ήρθε και οι γονείς να μπορούν να εμπεριέξουν τα συναισθήματά του χωρίς να το ενοχοποιούν, ούτε όμως να το αφήνουν να τα εκδηλώνει ανεξέλεγκτα.  Όπως αναφέρει ο Βίννικοτ (2001).

Οι γονείς πρέπει να νοιώθουν ανακούφιση όταν το παιδί εκφράζει άμεσα τη δυσαρέσκειά του ή το μίσος του για την παρουσία του νεογέννητου βρέφους. Το μίσος αυτό με τον καιρό δίνει τη θέση του στην αγάπη, καθώς το νέο βρέφος εξελίσσεται σ’ ένα ανθρώπινο πλάσμα με το οποίο παίζει κανείς και για το οποίο νοιώθει κανείς περήφανος (σελ. 154).

 Εξυπακούεται ότι η αδερφική σχέση υπό αυτό το πρίσμα αποτελεί ένα μεγάλο όφελος, καθώς τα παιδιά έχουν την ευκαιρία «να συμβιβαστούν με την επιθετικότητά τους» και να ανακαλύψουν «μόνα τους πως νοιάζονται, όταν πραγματικά πληγώνουν κάποιον που αγαπούν» (σελ.154). Αν λοιπόν, η αδερφική σχέση χτιστεί πάνω σε υγιείς βάσεις, όπου η επιθετικότητα επιτρέπεται να εκφραστεί, αλλά και να βρεθούν οι κατάλληλοι αμοιβαίοι συμβιβασμοί, αποτελεί μια ευκαιρία συναισθηματικής ωρίμανσης που επηρεάζει και τις μετέπειτα σχέσεις της ενηλικίωσης.

Στο σημείο αυτό θα αναρωτηθεί κανείς με ποιον τρόπο μπορούν οι γονείς να βοηθήσουν ώστε να καλλιεργηθεί μια ώριμη και αυθεντική σχέση αγάπης ανάμεσα στα αδέρφια. Είναι σαφές ότι συνταγές δεν είναι εύκολο να δοθούν, καθώς οι σχέσεις είναι πάντα αρκετά σύνθετες και επηρεάζονται από τα περίπλοκες δυναμικές που αναπτύσσονται εντός μιας οικογένειας, που σχετίζονται τόσο με το παρόν, όσο και με το παρελθόν των μελών της. Ο τωρινός ρόλος του κάθε μέλους μέσα στην οικογένεια (π.χ. προστάτη, «τυράννου», θύματος), η προσωπική ιστορία των γονέων (π.χ. αποβολές, θάνατοι, διαζύγιο), η θέση τους στις δικές τους πατρικές οικογένειες (μοναχοπαίδια, τέκνα πολύτεκνων) και οι συγκυρίες που επικρατούσαν στη ζωή τους τη χρονική περίοδο της γέννησης του κάθε παιδιού (οικονομικές δυσκολίες, ανεργία, ανεπιθύμητη εγκυμοσύνη) είναι σημαντικοί παράγοντες που σε συνδυασμό με την ιδιοσυγκρασία των ίδιων των παιδιών μπορούν να επηρεάσουν έμμεσα και την ποιότητα της αδερφικής σχέσης.

Βάσει των παραπάνω, οι κατευθύνσεις που ακολουθούν για τη στήριξη των απαρχών της αδερφικής σχέσης είναι γενικές και σε καμία περίπτωση δεν θα πρέπει να εφαρμόζονται μηχανικά από τους γονείς, χωρίς να συνοδεύονται από μια βαθύτερη κατανόηση των ειδικότερων συνθηκών που επικρατούν σε κάθε οικογένεια.

Πριν από τη γέννα:

• Προετοιμάστε το έδαφος κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης για να συζητήσετε με το μεγάλο παιδί για τις επικείμενες αλλαγές. Προσπαθήσετε να μην κατευθύνετε τη συζήτηση, κάντε ανοιχτές ερωτήσεις στο παιδί ώστε να μπορέσει να σας εκφράσει ελεύθερα τις ανησυχίες του, χωρίς να νοιώθει υποχρεωμένο να σας ευχαριστήσει με τα λόγια του. Ενδέχεται να χρειαστεί να επανέλθετε σε αυτές τις συζητήσεις ή το παιδί να μην θέλει να συζητήσει την ώρα που εσείς θα το προτείνετε και να επαναφέρει από μόνο του το θέμα κάποια άλλη στιγμή. Στο εμπόριο κυκλοφορούν πολλά παιδικά βιβλία με αυτό θέμα τα οποία θα μπορούσαν να σας βοηθήσουν ως έναυσμα για συζήτηση με το παιδί σας.
• Μιλήστε του για τα πλεονεκτήματα της αδερφικής σχέσης χωρίς όμως να την εξιδανικεύετε και διευκρινίζοντας ότι θα χρειαστεί λίγος χρόνος μέχρι να μεγαλώσει το μικρό αδερφάκι για να μπορέσει να εισπράξει τα πλεονεκτήματα αυτά. Καλό είναι να μην δημιουργείται η προσδοκία ότι το νέο αδερφάκι θα είναι ευθύς εξαρχής ένας ικανός σύντροφος για παιχνίδι.
• Λύστε τις απορίες που μπορεί να έχει σε σχέση με τις πρακτικές αλλαγές που θα επέλθουν στη ζωή του, όπως στη διαρρύθμιση του δωματίου του, στο ποιος θα το συνοδεύει στο σχολείο, στο ποιος θα μείνει μαζί του τις μέρες που θα είναι η μητέρα στο μαιευτήριο.
• Προσπαθήστε να εμπλέξετε το παιδί στη λήψη κάποιων αποφάσεων σε σχέση με το αδερφάκι του, όπως για παράδειγμα να πει τη γνώμη του για τη διακόσμηση στο βρεφικό δωμάτιο, για τα πρώτα ρούχα και παιχνίδια που θα αγοραστούν.
• Βοηθήστε το παιδί να μην επικεντρώνεται αποκλειστικά σε αυτά που θα αλλάξουν, αλλά εστιάστε περισσότερο σε αυτά που θα φροντίσετε να παραμείνουν ίδια στη ζωή του, όπως η ποιότητα της φροντίδα σας, οι συνήθειές του, οι φίλοι του, τα παιχνίδια του.

Μετά από τη γέννα:

• Φροντίστε να έχει το κάθε παιδί και εξατομικευμένο χρόνο μαζί σας, βρίσκοντας ο κάθε γονέας στιγμές «αποκλειστικότητας» μέσα στην καθημερινότητα, για παράδειγμα, όταν το άλλο παιδί κοιμάται ή είναι στο σχολείο.
• Αναθέστε στο μεγάλο παιδί πρωτοβουλίες αναφορικά με τη φροντίδα του μικρού, φυσικά ανάλογα με την ηλικία του. Μπορείτε, για παράδειγμα, να του προτείνετε να αλλάξει μια πάνα, να του διαβάσει ένα παραμύθι, να σπρώξει το καρότσι.
• Τονίστε στο μεγαλύτερο παιδί τα οφέλη του μεγαλώματος και τη δική σας χαρά και περηφάνια που το βλέπετε να μεγαλώνει σε περίπτωση που παρατηρήσετε ότι υιοθετεί συμπεριφορές μικρότερου παιδιού προκειμένου  να το «αγαπήσετε» όπως το αδερφάκι του.
• Αποφεύγετε να κάνετε συγκρίσεις μεταξύ αδερφών, για να εξασφαλίσετε, για παράδειγμα, την υπακοή τους ή τη συνέπειά τους στο σχολείο. Επιτρέψτε σε κάθε παιδί να αναπτύξει την ατομικότητά του μέσα στην οικογένεια.
• Φροντίστε να είστε δίκαιοι απέναντι στα παιδιά σας χωρίς όμως να παραγνωρίζετε και τις ιδιαίτερες ανάγκες που μπορεί να έχει το καθένα.
• Ρυθμίστε την έκφραση της στοργή σας μέσα σε λογικά πλαίσια προς όλα τα παιδιά σας. Δεν χρειάζεται να κάνετε χάδια στο μωρό σας στα κρυφά για να μην ζηλέψει το αδερφάκι του, ούτε όμως να εξαντλείτε όλη σας τη στοργή προς το μωρό και να απαιτείτε από το μεγάλο να «μεγαλώσει» πριν από την ώρα του.
• Εξηγήστε, αλλά πάνω απ’ όλα, δείξτε έμπρακτα στα παιδιά σας ότι η αγάπη των γονέων δεν μοιράζεται αλλά ότι πολλαπλασιάζεται!!!

Για οποιαδήποτε περαιτέρω πληροφορία ή διευκρίνιση μπορείτε να καλέσετε στην «Ευρωπαϊκή Γραμμή Υποστήριξης Παιδιών 116111» ώστε να συζητήσετε με έναν ψυχολόγο όλα αυτά που μπορεί να σας απασχολούν σε σχέση με το παιδί σας.

Βιβλιογραφικές Αναφορές

Ελληνόγλωσσες:

Βίννικοτ, Ν. (2001). Το παιδί, η οικογένεια και ο εξωτερικός του κόσμος. Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη.

Ξενόγλωσσες:

Miller, L. (2009). Cosa Sapere su tuo Figlio di due Anni. Trento: Erickson.

hamogelo.gr
Φιλοξενία: Το Χαμομηλάκι