Φόβοι της παιδικής και εφηβικής ηλικίας

Ανησυχίες, αγωνίες, φόβοι, συναισθήματα λύπης και απόγνωσης συναντιόνται συχνά μαζί με ψυχοσωματικά προβλήματα. Παλαιότερα μιλούσαμε για συναισθηματικές διαταραχές των παιδιών. Πρόσφατα μιλάμε για διαταραχή φοβικού άγχους, αγχώδεις διαταραχές, καταθλιπτικές διαταραχές. T α συμπτώματα των διαταραχών αυτών είναι συχνά όμοια: ανησυχία μέχρι έντονος τρόμος, ταχυκαρδία, εφίδρωση, φόβος θανάτου, αποφυγή της κατάστασης που δημιουργεί το φόβο, κατάθλιψη και κοινωνική απομόνωση.

O φόβος είναι ένα συναίσθημα το οποίο μπορεί να παρουσιαστεί σαν κύριο σύμπτωμα μιας διαταραχής, όπως αυτό συμβαίνει στον πανικό ή στην κοινωνική φοβία, ή να είναι συνοδό σύμπτωμα κάποιας άλλης διαταραχής, όπως για παράδειγμα ο φόβος που παρουσιάζεται στην κατάθλιψη. Τέτοια συμπτώματα παρουσιάζονται στις πιο κάτω διαταραχές:

1. Διαταραχές φοβικού άγχους

• Αγοραφοβία
• Κοινωνικές φοβίες
• Ειδικές φοβίες
  

2. Αγχώδεις Διαταραχές

• Διαταραχή πανικού
• Διαταραχή γενικευμένου άγχους
• Μεικτή αγχώδης καταθλιπτική διαταραχή
  

3. Αντίδραση σε έντονο stress και διαταραχές προσαρμογής

• οξεία αντίδραση στο stress , όπως στην κατάσταση ψυχικού σοκ
• διαταραχή stress μετά από ψυχοτραυματική εμπειρία, όπως τη συναντάμε στην αντίδραση πένθους
  

4. Iδεοψυχαναγκαστική διαταραχή:
Είναι μια ιδιαίτερη διαταραχή, όπου οι ιδεοληπτικές σκέψεις και οι ψυχαναγκαστικές πράξεις προκαλούν δυσφορία και φόβο. Εμφανίζεται στο τέλος της δημοτικής ηλικίας και στην εφηβεία και είναι στενά συνδεδεμένη με την ψυχοσεξουαλική ανάπτυξη των παιδιών. E κδηλώνεται με φόβους για το σκοτάδι, κλέφτες, φόβο θανάτου. A υτό οδηγά συχνά σε αναγκαστικές πράξεις, όπως συνεχή τακτοποίηση πραγμάτων, και τελετουργίες.
Στα παιδιά παρουσιάζονται πιο συχνά οι διαταραχές άγχους αποχωρισμού, οι γενικευμένες φοβίες και οι ειδικές φοβίες. Πιο παλιές έρευνες έδειχναν μια συχνότητα εμφάνισης φοβικών διαταραχών στα παιδιά του 2%. Σήμερα οι διαταραχές αυτές μεταξύ παιδιών και εφήβων φτάνουν το 5-10%.
Εκείνο που πρέπει να είμαστε σε θέση να διαχωρίσουμε είναι καταπόσον μιλάμε για διαταραχή ή απλά για ανησυχίες ή θλίψη, συμπτώματα και αντιδράσεις στα πλαίσια του φυσιολογικού, τα οποία και δεν επηρεάζουν την προσωπική και κοινωνική λειτουργία των παιδιών.

Αιτιολογία

• Φοβίες, φόβοι και άγχος έχουν συχνά οικογενειακή προδιάθεση. Γονείς, οι οποίοι υποφέρουν από τέτοιες διαταραχές, πρέπει να υπολογίζουν ότι τα παιδιά τους είναι δυνατό να “κληρονομήσουν” αυτό το πρόβλημα.
• Τραυματικές εμπειρίες, όπως αρρώστια, θάνατος, πόλεμος, αλλά και συνεχόμενη έκθεση σε μια αρνητική κατάσταση για την εξέλιξη ενός παιδιού, όπως συνεχής κακοποίηση ή συνεχής κοροϊδία από συμμαθητές στο σχολείο.
• Κάποιες θεωρίες μιλούν ότι ο φόβος είναι συνδεδεμένος με την εμπειρία της απειλής, κι αυτό εξηγά το άγχος αποχωρισμού.
• Η ψυχοδυναμική θεωρία εξηγεί τις φοβίες σαν έκφραση μιας εσωτερικής σύγκρουσης.

Αντιμετώπιση

• Kατανόηση
• Μια καλή καθοδήγηση των γονιών ή μια συνομιλία του παιδιού με ειδικό μπορεί να είναι αρκετή.
• Συχνά πρέπει να προσφερθεί επαγγελματική βοήθεια. Θεραπευτικά στα παιδιά και στους εφήβους προσφέρεται συμπεριφορική θεραπεία και συμβουλευτική, παιγνιδοθεραπεία.
• Σε δύσκολες και χρόνιες περιπτώσεις είναι αναγκαία φαρμακευτική αγωγή.

Παραδείγματα φοβιών
1. Διαταραχή άγχους αποχωρισμού
Στο τηλέφωνο η μητέρα ακούγεται πολύ ανήσυχη. Το τετράχρονο κοριτσάκι της αρνείται να μπει στο αυτοκίνητο για να πάει στο Νηπιαγωγείο. Kι όταν ακόμα μπει, αρχίζει να παραπονιέται ότι θα κάνει εμετό, χλομιάζει κι όλο παρακαλά για ακόμα ένα γύρο με το αυτοκίνητο. Η Χριστίνα κρατά σφικτά τη μητέρα της, κλαίει κι αρνείται να μπει στο Νηπιαγωγείο. Η μητέρα βουρκώνει και λέει «νιώθω απαίσια γιατί το μωρό μου υποφέρει έτσι». Και τότε γυρνάνε πίσω στο σπίτι. H Χριστίνα είναι ευχαριστημένη και στο σπίτι είναι ένα χαρούμενο, ήσυχο κοριτσάκι.

Γιατί η Χριστίνα κλαίει και γιατί ο Γιάννης, ο Γιώργος και η Μαρία μπαίνουν γελαστοί στην πόρτα του Νηπιαγωγείου;
H Χριστίνα είναι ένα κοριτσάκι ευαίσθητο, με μια προϊστορία γεμάτη ανησυχία και αναγκαία υπερπροστασία από τη μητέρα, λόγω μιας βρεφικής αρρώστιας. Αυτή η αρρώστια έδεσε στενά τις δύο δημιουργώντας μια εξάρτηση, που τώρα, στο στάδιο που θα έπρεπε, η Χριστίνα να κάνει τα πρώτα βήματα «ανεξαρτησίας» της και να κατανοήσει τον εαυτό της σαν ξεχωριστό άτομο, είναι δύσκολο να αλλάξει. H μητέρα δυσκολεύεται και αυτή να αφήσει τη Χριστίνα να απομακρυνθεί από κοντά της, ο αποχωρισμός είναι επίπονος και για την ίδια, και η Χριστίνα το ξέρει.

Μέσα στη Χριστίνα, μα και στη μητέρα, αρχίζουν να λειτουργούν μηχανισμοί περιέργειας μα και φαντασίας. Το Νηπιαγωγείο είναι γι' αυτήν «άγνωστο» και καθετί το νέο προκαλεί στην αρχή φόβο. Για τη μητέρα είναι ένας χώρος, που το παιδί της θα περνά κάποιες ώρες, που πριν περνούσε μαζί της. Τί θα συναντήσει η Χριστίνα εκεί, θα την αγαπούν οι δασκάλες της, θα τα καταφέρει με τα άλλα παιδάκια; Θα προσέχουν το κορίτσι της, θα είναι «καλές μητέρες»; Αυτά τα ερωτήματα την απασχολούν. Από τη μεριά της, η Χριστίνα αναρωτιέται μήπως η μητέρα νιώθει μόνη στο σπίτι, μήπως και δεν είναι χαρούμενη. Αυτά τα ερωτήματα και οι φαντασίες σχηματίζουν εικόνες και είναι τα βασικά στοιχεία της συμπεριφοράς που εκδηλώνεται στο σπίτι, στο δρόμο για το Νηπιαγωγείο, μα και στην πόρτα. H μητέρα λέει πως, όταν ο πατέρας παίρνει τη Χριστίνα, τότε αυτή μπαίνει πιο ήσυχα στο Νηπιαγωγείο. O πατέρας έχει σίγουρα κάποιες άλλες εμπειρίες με την κορούλα του, μα και κάποιες άλλες εικόνες, έτσι μπορεί και αφήνει τη Χριστίνα στο κατώφλι, κι αυτή το νιώθει και το ξέρει. O πατέρας δεν ανησυχεί για τον αποχωρισμό. H Χριστίνα έχει άγχος αποχωρισμού, ένα φόβο στενά συνδεδεμένο με τη σχέση της με τη μητέρα και την εξάρτηση της από αυτή.
Οι φόβοι αποχωρισμού έχουν μια συχνότητα 2-4% και είναι δυνατό να παρουσιαστούν σε διάφορες ηλικίες. Είναι η πιο συχνή διαταραχή φόβου στα παιδιά της προεφηβικής ηλικίας. Συχνά συνοδεύεται με κλάμα, θυμό και διάφορα ψυχοσωματικά συμπτώματα. Μια ιδιαίτερη μορφή της είναι η σχολική φοβία. Κάποτε είναι δυνατόν, από άγχος αποχωρισμού να εξελιχθεί σε μια γενικευμένη αγχώδη διαταραχή.

2. Διαταραχή φοβικού άγχους
Στην προσχολική ηλικία αλλά και στη σχολική εμφανίζονται φόβοι για διάφορα αντικείμενα ή καταστάσεις π.χ. σκύλους, γιατρούς, σκοτάδι. Εδώ είναι βασικό να ξεχωρίσουμε μεταξύ του φόβου, γιατί κάτι συνέβη πραγματικά, δηλαδή το παιδί είχε κάποια άσχημη εμπειρία με το αντικείμενο/κατάσταση και του "εικονικού" φόβου, αν το παιδί μεταφέρει κάποια εσωτερική σύγκρουση του πάνω σε ένα αντικείμενο ή μια κατάσταση, στην προσπάθεια του να γίνει κύριος του προβλήματος.

Λέει η μητέρα, "κάθε βράδυ η ίδια ιστορία. Μόλις αρχίσει να νυχτώνει ο Φώτης γίνεται ανήσυχος, ρωτά πότε θα πρέπει να κοιμηθεί, πότε θα μπει στο κρεβάτι. Πρέπει να ξαπλώσω μαζί του μέχρι να κοιμηθεί, κι όταν φύγω τότε σκεπάζεται μέχρι ψηλά πάνω, ιδρώνει, συχνά κλαίει στο κρεβάτι. Tο ξέρω, φοβάται’’. Σε κάποια συνάντησή μας, ο Φώτης μου μιλά γι' "αυτά". Αυτά, είναι οι φόβοι του. Φαντάσματα, ντυμένα με μακριά πράσινα και μαύρα ρούχα, τις περισσότερες φορές χωρίς πρόσωπα να κατεβαίνουν τη σκάλα την ώρα που αυτός ανεβαίνει, να περπατούν στο διάδρομο βγαίνοντας από το ερμάρι, να μπαίνουν από το παράθυρο στο δωμάτιό του. Η φοβία του Φώτη έχει να κάνει με την έντονη φαντασία του και την έκθεση του σε ερεθίσματα όπως η τηλεόραση και οι ιστορίες τρόμου. Οι ειδικές φοβίες στα παιδιά, είναι πιο συχνές στα κορίτσια, με συχνότητα του 2-4 %.

3. Γενικευμένη φοβία
Οι γενικευμένες φοβίες είναι δυνατόν να παραμείνουν για χρόνια, μέχρι και την ενήλικη ζωή. Έχουν συχνότητα 3% και τα παιδιά ή οι έφηβοι παρουσιάζουν έντονες ανησυχίες και φοβίες για το μέλλον, για τη συμπεριφορά τους, και ζητούν συνεχή επιβεβαίωση ότι όλα θα πάνε καλά. Αυτή η διαταραχή συνοδεύεται με σωματικά συμπτώματα και χαμηλή αυτοεικόνα.

Ιουλιέτα Λαούρη, Παιδοψυχίατρος
paidiatros.com
Φιλοξενία: Το Χαμομηλάκι