Daniel Goleman – Πόση σημασία μπορεί να έχει η συναισθηματική παιδεία;

Είναι ο εφιάλτης κάθε δασκάλου: μια μέρα, ο Τομ Σράιβερ άνοιξε την τοπική εφημερίδα και διάβασε ότι ο Λαμόντ, ένας παλιός και αγαπημένος του μαθητής, πυροβολήθηκε εννιά φορές σ’ ένα δρόμο του Νιου Χέιβεν, και βρισκόταν σε κρίσιμη κατάσταση.

«Ο Λαμόντ υπήρξε μία από τις ηγετικές φυσιογνωμίες του σχολείου, ένας θεόρατος, δύο μέτρα ψηλός και εκπληκτικά δημοφιλής αμυντικός παίκτης του ράγκμπι, πάντα χαμογελαστός», θυμάται ο Σράιβερ. «Την εποχή που φοιτούσε εδώ, ο Λαμόντ είχε βρει γοητευτική την ιδέα να συμμετάσχει σε μια λέσχη ηγετών, της οποίας ήμουν υπεύθυνος, όπου μπορούσαμε να κουβεντιάζουμε ιδέες μέσα σε ένα πρότυπο εργαστήρι λύσης προβλημάτων, γνωστό ως SOCS».

Η λέξη SOCS προέρχεται από τα αρχικά των αγγλικών λέξεων Situations, Options, Consequence, Solutions (Καταστάσεις, Επιλογές, Συνέπειες, Λύσεις).

Πρόκειται για μια μέθοδο χωρισμένη σε τέσσερα στάδια: Πες ποια είναι η κατάσταση και πώς νιώθεις γι’ αυτήν. Σκέψου τις επιλογές που έχεις για να λύσεις το πρόβλημα και ποιες θα μπορούσαν να είναι οι συνέπειές τους. Διάλεξε μια λύση και εκτέλεσέ την —η μέθοδος του σηματοδότη της τροχαίας προσαρμοσμένη για ενήλικες.

Ο Λαμόντ, πρόσθεσε ο Σράιβερ, λάτρευε να σκαρφίζεται ευφάνταστους αλλά εν δυνάμει αποτελεσματικούς τρόπους για να αντιμετωπίζει τα πιεστικά διλήμματα της ζωής στο γυμνάσιο, όπως το πρόβλημα με τα κορίτσια ή η αποφυγή των συγκρούσεων.

Φαίνεται όμως ότι ξέχασε αυτά τα μαθήματα μετά το γυμνάσιο. Τριγυρίζοντας στους δρόμους, βουτηγμένος στη φτώχεια, χρήστης ναρκωτικών, ο Λαμόντ στα είκοσι έξι του χρόνια κειτόταν σ’ ένα κρεβάτι νοσοκομείου, τυλιγμένος με επιδέσμους, με το κορμί κατατρυπημένο από σφαίρες. Τρέχοντας στο νοσοκομείο, ο Σράιβερ βρήκε τον Λαμόντ σε κατάσταση που μόλις μπορούσε να μιλήσει, ενώ η μητέρα του και η φίλη του έσκυβαν με αγωνία πάνω του. Βλέποντας τον πρώην δάσκαλό του, ο Λαμόντ τού έκανε νόημα να καθίσει στα πόδια του κρεβατιού και καθώς ο Σράιβερ έγερνε πάνω του για να ακούσει, του ψιθύρισε:

«Σράιβ, όταν βγω από δω μέσα, θα ξαναδοκιμάσω τη μέθοδο SOCS».

Ο Λαμόντ είχε φοιτήσει στο γυμνάσιο του Χιλχάουζ προτού αρχίσει να διδάσκεται εκεί το μάθημα της Κοινωνικής Επάρκειας. Άραγε η ζωή του θα εξελισσόταν διαφορετικά αν είχε εκμεταλλευθεί μια τέτοια εκπαίδευση κατά τη διάρκεια των σχολικών του χρόνων, όπως κάνουν τώρα τα παιδιά στα δημόσια σχολεία του Νιου Χέιβεν; Τα σημάδια οδηγούν σε μια πολύ πιθανή καταφατική απάντηση, παρόλο που κανείς δεν μπορεί να πει κάτι τέτοιο με βεβαιότητα.

Όπως είπε ο Τιμ Σράιβερ: 

«Ένα είναι ξεκάθαρο: το πεδίο εφαρμογής της μεθόδου επίλυσης κοινωνικών προβλημάτων δεν είναι μονάχα η τάξη του σχολείου. Είναι και η καφετέρια, οι δρόμοι, το σπίτι». Λάβετε υπόψη σας τις μαρτυρίες των δασκάλων από το πρόγραμμα του Νιου Χέιβεν. Μια δασκάλα θυμάται πώς μια πρώην μαθήτριά της θα ήταν τώρα μια ανύπαντρη μητέρα «αν δεν είχε μάθει να υπερασπίζεται τα δικαιώματά της στη διάρκεια των μαθημάτων Κοινωνικής Επάρκειας στο σχολείο μας».

Μια άλλη θυμάται ότι η σχέση μιας μαθήτριας με τη μητέρα της ήταν τόσο κακή, που και η παραμικρή συζήτησή τους κατέληγε σε καβγάδες και στριγκλιές. Αφού το κορίτσι έμαθε να ηρεμεί και να σκέφτεται πριν ενεργήσει, η μητέρα ανέφερε στη δασκάλα της ότι τώρα μπορούσαν να κουβεντιάσουν χωρίς «να φθάνουν στα άκρα».

Στο σχολείο Τρουπ, μια μαθήτρια της έκτης τάξης έδωσε ένα σημείωμα στη δασκάλα κατά τη διάρκεια του μαθήματος Κοινωνικής Επάρκειας. Η καλύτερή της φίλη, έλεγε το σημείωμα, ήταν έγκυος και δεν είχε κανέναν να κουβεντιάσει το θέμα και να της πει τι να κάνει, και σκεφτόταν την αυτοκτονία —ήξερε όμως πως η δασκάλα θα ενδιαφερόταν.

Μια αποκαλυπτική στιγμή μού παρουσιάστηκε καθώς παρακολουθούσα ένα τμήμα στο οποίο διδασκόταν το μάθημα της Κοινωνικής Ανάπτυξης στα σχολεία του Νιου Χέιβεν (της έβδομης, δηλαδή της πρώτης γυμνασίου) και ο δάσκαλος ζήτησε «από κάποιον να μιλήσει για μια διαφωνία που είχε τελευταία και που τέλειωσε με ειρηνικό τρόπο».

Ένα παχουλό δωδεκάχρονο κοριτσάκι σήκωσε ζωηρά το χέρι: «Ένα κορίτσι, που υποτίθεται πως ήταν φίλη μου, μου είπαν πως ήθελε να με δείρει. Μου είπαν πως μου την είχε στημένη στη γωνιά μετά το σχολείο».

Αντί όμως να τα βάλει θυμωμένη με το άλλο κορίτσι, εφάρμοσε μια προσέγγιση που είχε μάθει στην τάξη —να μάθει δηλαδή την αλήθεια για το τι συνέβαινε πριν βγάλει συμπεράσματα: «Έτσι πήγα στο κορίτσι και το ρώτησα γιατί είπε όλα εκείνα τα πράγματα. Κι εκείνη μου απάντησε ότι ποτέ δεν τα είπε. Κι έτσι δεν τσακωθήκαμε ποτέ».

Η ιστορία μοιάζει μάλλον ασήμαντη. Με τη διαφορά ότι το κορίτσι που την αφηγείται είχε αποβληθεί από ένα άλλο σχολείο επειδή τσακωνόταν. Στο παρελθόν έκανε πρώτα την επίθεσή της και μετά τις ερωτήσεις της -ή δεν τις έκανε καν. Για εκείνο το κορίτσι, το να αντιμετωπίσει έναν πιθανό αντίπαλο με τρόπο εποικοδομητικό, αντί να καταφύγει αμέσως σε μια οργισμένη αντιπαράθεση, ήταν μια μικρή αλλά πραγματική νίκη.

Ίσως η πιο χαρακτηριστική απόδειξη της επίδρασης αυτού του μαθήματος πάνω στη συναισθηματική παιδεία είναι τα στοιχεία που πήρα από το διευθυντή του σχολείου εκείνης της μικρής δωδεκάχρονης. Εκεί ισχύει ένας κανόνας απαράβατος: τα παιδιά που συλλαμβάνονται να τσακώνονται αποβάλλονται. Καθώς όμως συνεχιζόταν η διδασκαλία των μαθημάτων συναισθηματικής παιδείας, παρατηρήθηκε μια σταθερή μείωση των αποβολών. «Πέρσι», λέει ο διευθυντής, «είχαμε 106 αποβολές. Μέχρι τώρα — φθάσαμε ήδη στο Μάρτιο— είχαμε μόλις 26».

Αυτά είναι συγκεκριμένα οφέλη. 

Αλλά πέρα από αυτά τα παραλειπόμενα ζωών που βελτιώθηκαν ή που σώθηκαν, αναδύεται ένα εμπειρικό ερώτημα: πόση σημασία έχουν πραγματικά αυτά τα μαθήματα συναισθηματικής παιδείας για όσους τα έχουν παρακολουθήσει; Τα στοιχεία δηλώνουν ότι, παρόλο που αυτά τα μαθήματα δε μεταμορφώνουν κανέναν μέσα σε μια νύχτα, καθώς εξακολουθούν να διδάσκονται στα παιδιά από τάξη σε τάξη, αρχίζουν να διαπιστώνονται εμφανείς βελτιώσεις στην ατμόσφαιρα του σχολείου και στη συμπεριφορά — όπως και στο επίπεδο της συναισθηματικής επάρκειας— των κοριτσιών και των αγοριών που το παρακολουθούν.

Υπήρξαν λιγοστές αντικειμενικές αξιολογήσεις: οι καλύτερες από αυτές προχώρησαν σε συγκρίσεις μαθητών που παρακολουθούσαν τα μαθήματα αυτά με μαθητές που δεν τα παρακολουθούσαν οι συγκρίσεις έγιναν από ανεξάρτητους παρατηρητές οι οποίοι βαθμολογούσαν τη συμπεριφορά των παιδιών.

Μια άλλη μέθοδος αξιολόγησης ήταν ο εντοπισμός αλλαγών στα ίδια παιδιά πριν και μετά τα μαθήματα, σύμφωνα με αντικειμενικές μετρήσεις της συμπεριφοράς τους· τέτοιες ήταν ο αριθμός των καβγάδων στους οποίους τα παιδιά έμπλεξαν ή των αποβολών που πήραν. Αυτές οι αξιολογήσεις αποκάλυψαν τα ευρύτατα οφέλη που είχαν από αυτά τα προγράμματα τα παιδιά, σε τομείς που αφορούσαν τη συναισθηματική και κοινωνική τους επάρκεια, τη συμπεριφορά τους εντός και εκτός σχολείου και τη μαθησιακή τους ικανότητα :

ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΑΥΤΟΕΠΙΓΝΩΣΗ

• Βελτίωση στην αναγνώριση και κατονομασία των συναισθημάτων
• Μεγαλύτερη ικανότητα κατανόησης των αιτίων των συναισθημάτων
• Αναγνώριση της διαφοράς μεταξύ συναισθημάτων και πράξεων

ΧΕΙΡΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

• Μεγαλύτερη ανοχή στην απογοήτευση και αποτελεσματικότερος έλεγχος του θυμού
• Λιγότερες φραστικές προσβολές, καβγάδες και διασπαστικές ενέργειες στην τάξη
• Μεγαλύτερη ικανότητα εκδήλωσης του θυμού με σωστό τρόπο, χωρίς καβγάδες
• Λιγότερες αποβολές και τιμωρίες
• Λιγότερο επιθετική ή αυτοκαταστροφική συμπεριφορά
• Πιο θετικά συναισθήματα για τον εαυτό, το σχολείο, την οικογένεια Καλύτερος χειρισμός του άγχους
• Λιγότερη μοναξιά και κοινωνικό άγχος

ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΧΑΛΙΝΑΓΩΓΗΣΗ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

• Περισσότερη υπευθυνότητα
• Μεγαλύτερη εστίαση στο καθήκον και προσοχή σ’ αυτό
• Λιγότερες παρορμήσεις, περισσότερος αυτοέλεγχος
• Καλύτερα αποτελέσματα σε τεστ επιδόσεων

ΕΝΣΥΝΑΙΣΘΗΣΗ: ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ ΤΩΝ ΑΛΛΩΝ

• Μεγαλύτερη ικανότητα κατανόησης των απόψεων του άλλου
• Βελτιωμένη ενσυναίσθηση και ευαισθησία στα συναισθήματα των άλλων
• Πιο προσεκτική ακρόαση των άλλων

ΧΕΙΡΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ ΜΑΣ

• Πιο ικανοί στο να αναλύουμε και να κατανοούμε τις σχέσεις μας
• Καλύτεροι στο να λύνουμε τις διαφορές και ρυθμίζουμε τις διαφωνίες
• Καλύτεροι στο να λύνουμε τα προβλήματα στις σχέσεις μας
• Πιο θετικοί και πιο επιδέξιοι στην επικοινωνία
• Πιο δημοφιλείς και εξωστρεφείς, φιλικοί και κοινωνικοί με τους συνομηλίκους
• Πιο περιζήτητοι ανάμεσα στους συνομηλίκους Πιο συμπονετικοί και πιο ευαίσθητοι
• Πιο «κοινωνικοί» και εναρμονισμένοι μέσα σε ομάδες Ικανότεροι στο να συνεργαζόμαστε, να βοηθάμε και να μοιραζόμαστε
• Πιο δημοκρατικοί στη συναναστροφή μας με τους άλλους

Υπάρχει ένα στοιχείο στον προηγούμενο κατάλογο το οποίο απαιτεί ιδιαίτερη προσοχή: τα προγράμματα συναισθηματικής παιδείας βελτιώνουν τη βαθμολογία και τις σχολικές επιδόσεις των παιδιών γενικότερα. Δεν πρόκειται για μεμονωμένο εύρημα. Εμφανίζεται και επανεμφανίζεται σε τέτοιες μελέτες. Σε μια εποχή όπου πάρα πολλά παιδιά δεν έχουν την ικανότητα να αντιμετωπίζουν τη στενοχώρια τους, να εστιάζουν την προσοχή τους, να χαλιναγωγούν τις παρορμήσεις τους, να νιώθουν υπεύθυνα για τη δουλειά τους ή να νοιάζονται για τη μάθηση, οτιδήποτε βελτιώνει αυτές τις ικανότητες θα συμβάλει και στη μόρφωσή τους.

Με την έννοια αυτή, η συναισθηματική παιδεία ενδυναμώνει τη διδακτική ικανότητα του σχολείου. Ακόμα και σε μια εποχή επιστροφής στα πολύ στοιχειώδη και περιορισμού των δαπανών για την παιδεία από τον προϋπολογισμό, πρέπει να υποστηρίξουμε αυτά τα προγράμματα, γιατί βοηθούν να αναστραφεί αυτή η εκπαιδευτική παρακμή, και επειδή ισχυροποιούν τα σχολεία (ώστε να επιτύχουν στην κύρια αποστολή τους· επομένως, κάθε επένδυση σ’ αυτά θα πιάσει πραγματικά τόπο.

Πέρα από αυτά τα εκπαιδευτικά οφέλη, τα μαθήματα μοιάζουν να βοηθούν τα παιδιά να εκπληρώσουν καλύτερα το ρόλο τους στη ζωή, να γίνουν καλύτεροι φίλοι, μαθητές, γιοι και κόρες —και στο μέλλον είναι πιο πιθανό να γίνουν καλύτεροι σύζυγοι, καλύτεροι υπάλληλοι και καλύτεροι προϊστάμενοι, γονείς και πολίτες. Παρόλο που δεν είναι δυνατό κάθε αγόρι και κάθε κορίτσι να κατακτήσει τις ικανότητες αυτές με την ίδια σταθερότητα, στο βαθμό που θα το πετύχουν θα είναι το καλύτερο για όλους μας. «Η παλίρροια μετακινεί όλα τα καράβια», λέει οΤιμ Σράιβερ.

«Δεν είναι μόνο τα προβληματικά παιδιά που θα (ωφεληθούν από αυτά τα μαθήματα. Όλα τα παιδιά θα ωφεληθούν. Πρόκειται για ένα εμβόλιο για τη ζωή τους».

***

Αντικλείδι, antikleidi.com
Το Χαμομηλάκι